System i źródła prawa Rzeczypospolitej Polskiej

Źródła prawa

Źródła prawa są to akty normatywne stanowione przez upoważnione organy władzy i administracji państwowej, a także organy samorządów terytorialnych zawierające normy prawne lub stanowiące istotny składnik właściwego uchwycenia treści normy prawnej. Mimo znacznego zróżnicowania, akty normatywne stanowią system pod pojęciem którego rozumiemy logicznie uporządkowaną i wzajemnie ze sobą powiązaną całość. System aktów normatywnych jest uporządkowany według dwóch kryteriów: podmiotu (organu) prawodawczego i rodzaju aktu normatywnego. Ujęte według tych kryteriów akty normatywne pozwalają na ustalenie ich hierarchii, która dla naszego prawa przedstawia się następująco:

Konstytucja - jest to ustawa zasadnicza zajmująca naczelne miejsce w hierarchii aktów ustawodawczych. Wyróżnia się ona spośród innych aktów normatywnych tym, że jej uchwalenie, jak również wprowadzenie zmian do jej treści wymaga zgody dwóch trzecich co najmniej połowy ogólnej liczby postów obecnych w czasie głosowania.

W swojej treści zawiera normy prawne dotyczące zasad ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego państwa. Ustala podstawy organizacyjne aparatu państwowego, reguluje sposób powoływania, skład i zakres działania organów państwa i samorządów terytorialnych, określa podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

Wydane z upoważnienia Konstytucji inne akty normatywne nie mogą być w swojej treści z nią sprzeczne.

Ustawa - jest aktem normatywnym, uchwalanym przez Sejm i zatwierdzanym przez Senat. Wymaga też podpisu prezydenta. Brak zatwierdzenia ze strony Senatu względnie zgłaszane przez niego poprawki, powodują powrót ustawy do Sejmu i ponowne głosowanie. Poprawki senatu są odrzucane przez Sejm bezwzględną większością głosów, natomiast poprawki, nie odrzucone bezwzględną większością głosów są poprawkami przez sejm przyjętymi. Ustawy uchwalane są na wniosek Prezydenta, Senatu, Rady Ministrów, komisji sejmowych lub 15 posłów.

Rozporządzenie - jest aktem normatywnym Prezydenta, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, a mianowicie: Rady Ministrów, poszczególnych (lub kilku) ministrów i równorzędnych kierowników urzędów centralnych. Rozporządzenia mogą być wydawane wyłącznie na podstawie upoważnienia wynikającego z przepisu ustawy (delegacja ustawowa) i stanowią bardziej szczegółowe rozwinięcie przepisów zawartych w ustawach. Warunkami ważności rozporządzenia są: wyraźnie w konkretnej ustawie sformułowana delegacja ustawowa do wydawania rozporządzenia; zgodność treści rozporządzenia z przepisami ustawy i utrzymanie jej w granicach udzielonego upoważnienia.

Uchwała - jest ujawnionym wyrazem woli kolegialnych organów władzy (Sejmu i Senatu) i administracji państwowej (rady Ministrów, kolegialnych organów Rady Ministrów) oraz organów samorządu terytorialnego. Uchwały podejmują również kolegialne organy różnych organizacji i jednostek - nie stanowią one jednak źródła prawa państwowego. Uchwała w odróżnieniu od rozporządzenia dotyczy tylko pewnych zagadnień zawartych w ustawie. Do jej ważności niezbędna jest również delegacja ustawowa, na którą uchwała w chwili jej podejmowania i ogłaszania winna się powoływać.

Zarządzenie jest aktem normatywnym, wydawanym przez Prezydenta i ministrów oraz kierowników urzędów centralnych na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Zarządzenie różni się tym od rozporządzenia, że posiada mniejszy zakres treści niż rozporządzenie (nie rozwija przepisów ustawy). Zarządzenia na niższych szczeblach wydawane są przez terenowe organy administracji państwowej i organy samorządu terytorialnego.

Instrukcja, regulamin, statut są aktami normatywnymi. Ich rolą jest wyjaśnianie i uściślanie przepisów zawartych w aktach wyższego rzędu. W żadnym przypadku nie mogą być z nimi sprzeczne. Ich głównym celem jest usprawnienie i uściślenie działalności organów niższego szczebla i jednostek organizacyjnych.

Specyficznymi źródłami prawa są umowy międzynarodowe. Umowa międzynarodowa jest to zgodne oświadczenie woli państw mające na celu wywołanie określonych skutków prawnych. Umowa międzynarodowa może mieć różną nazwę, np. traktat, pakt, konwencja, deklaracja, porozumienie, protokół, regulamin, karta, konstytucja, modus vivendi itp.

Przedmiotem umowy międzynarodowej mogą być zagadnienia natury politycznej, ekonomicznej, ludnościowej, kulturalnej itp.

Niektóre umowy międzynarodowe wymagają ratyfikacji, tj. zatwierdzenia przez upoważniony do tego organ parlamentu danego państwa lub głowy państwa (w Polsce Sejm lub Prezydent). Umowy międzynarodowe nie wymagające ratyfikacji, nabierają mocy prawnej z chwilą ich podpisania przez upoważniony do jej zawarcia organ. Umowy międzynarodowe, które dotyczą wewnętrznych stosunków państwa lub obywateli, nabierają mocy prawnej dopiero z chwilą włączenia ich do krajowego ustawodawstwa.

Specyficznym źródłem prawa są dekrety. Dekret jest to akt prawny treści ogólnej mający moc ustawy, wydany przez inny organ aniżeli parlament. Aktualnie nie ma u nas organu uprawnionego do wydawania dekretów.

Istotnym warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest ich ogłoszenie (promulgacja), czyli podanie do publicznej wiadomości lub do wiadomości podmiotów bezpośrednio zainteresowanych. Są one ogłaszane w publikacjach urzędowych, zwanych organami promulgacyjnymi. Najważniejsze z nich a więc ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Uchwały i zarządzenia naczelnych i centralnych organów publikowane są w Monitorze Polskim. W Monitorze Polskim ogłaszane są także uchwały indywidualne Sejmu i Senatu, np. o wyborze marszałka, wicemarszałków, powołaniu członków rządu. Cechą charakterystyczną aktów normatywnych ogłaszanych w Monitorze Polskim jest to, że nie ma dla nich bezwzględnego obowiązku ich ogłaszania, jaki istnieje dla ustaw i rozporządzeń.

Zarządzenia wydawane przez poszczególnych ministrów i kierowników urzędów centralnych mające znaczenie tylko dla jednego resortu ogłaszane są w dziennikach urzędowych tych organów.

Zarządzenia i uchwały terenowych organów rządowej administracji ogólnej i organów samorządów terytorialnych, ogłaszane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych.

W zasadzie akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od jego ogłoszenia, chyba że sam stanowi inaczej. Od tego momentu istnieje domniemanie, że jest on adresatom znany. Nikt też od tej chwili, w przypadku niezgodnego z nim zachowania się, nie może powoływać się na jego nieznajomość. Obowiązuje rzymska zasada: nieznajomość prawa szkodzi. Swego rodzaju odstępstwo od tej zasady przewidział Sąd Najwyższy przez zajęcie stanowiska, że akt normatywny nie rodzi obowiązków prawnych przed momentem, w którym abonent Dziennika Ustaw mógł rzeczywiście zapoznać się z jego treścią.

Coraz częściej jest praktykowana zasada podawania terminu wchodzenia w życie ogłaszanego aktu normatywnego, niekiedy znacznie dalszego niż dzień jego ogłoszenia. Takie odłożenie obowiązywania ustawy ma na celu w szczególności zapoznanie się z nią osób, które będą ją musiały stosować, jak również spopularyzowanie jej w szerokich kręgach społeczeństwa.

Przestrzegana jest zasada, że ustawa nie działa wstecz chyba, że jej działanie wsteczne jest korzystniejsze dla obywateli. Są od tej zasady wyjątki.

Akty normatywne mają specyficzną budowę. Ich składowymi elementami są:
- tytuł aktu normatywnego,
- kolejna pozycja od początku roku kalendarzowego,
- zasadnicza treść podzielona na: artykuły, ustępy (lub paragrafy) i punkty,
- podpis właściwego organu.

Omówione akty normatywne są aktami prawa stanowionego (pisanego) kształtowanego przez organy państwa i władz samorządowych. Poza nimi źródłami prawa są także uznawane przez państwo zasady współżycia społecznego i zwyczaje, o czym była już mowa, a co wyraźnie akcentuje przytoczony art. 56 - i nie tylko on - Kodeksu cywilnego.

System prawa Rzeczypospolitej Polskiej

System prawa to zespół norm obowiązujących w państwie zróżnicowanych według dziedzin politycznego i społeczno-gospodarczego życia, do których się odnoszą. Słowo \\\"zespół\\\" oznacza, że różne gałęzie prawa zespalają wspólne zasady politycznego i społeczno-ekonomicznego ustroju państwa i związane z nimi cele. W systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej wyodrębnione są następujące gałęzie (działy) prawa:
1) prawo państwowe (konstytucyjne);
2) prawo cywilne;
3) prawo rodzinne;
4) prawo pracy;
5) prawo administracyjne;
6) prawo finansowe;
7) prawo gospodarcze;
8) prawo karne;
9) prawo procesowe.

Prawo państwowe (konstytucyjne) - podstawowym jego źródłem jest ustawa zasadnicza czyli Konstytucja oraz inne akty prawne z nią związane np. ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu. Reguluje ono podstawowe instytucje ujęte w Konstytucji oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

Prawo cywilne reguluje stosunki majątkowe między podmiotami prawa oraz niektóre sprawy nie majątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, patentów, wzorów użytkowych i praw autorskich i związane z nimi roszczenia majątkowe.

Prawo rodzinne normuje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, stosunki między rodzicami i dziećmi, oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.

Prawo pracy zawiera normy prawne regulujące stosunki pracy i płace. W jego zakresie znajdują się także zagadnienia dotyczące ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych.

Prawo administracyjne stanowi zbiór norm prawnych regulujących stosunki społeczne powstałe w wyniku działalności organów administracji państwowej.

Prawo finansowe jest zbiorem norm dotyczących operacji finansowych i instytucji zajmujących się nimi. Dotyczy ono budżetów, podatków i opłat, działalności banków i zakładów ubezpieczeń i innych instytucji finansowych.

Prawo gospodarcze stanowi swego rodzaju ujęcie w odrębną całość niektórych zagadnień z dziedziny prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego oraz środki jej realizacji jak: umowy, weksle, czeki, akcje, obligacje itp.

Prawo formalne to normy prawne określające organizację i strukturę organów wymiaru sprawiedliwości i administracji oraz tryb postępowania przed nimi. Dotyczą m. in. właściwości rzeczowej i miejscowej tych organów, wszczynania postępowania, pism procesowych, wniosków, dowodów, środków odwoławczych itp.

Prawo karne jest zbiorem norm określających co w świetle prawa jest przestępstwem i jaka grozi za jego popełnienie. Z prawem tym łączy się problematykę wykroczeń (ujęte w odrębnych kodeksach) oraz prawo postępowania karnego i prawo karne wykonawcze.

Prawo procesowe stanowi zespół norm regulujących postępowanie przed sądami w sprawach cywilnych i karnych. Określa ono uprawnienia osób występujących przed sądem. Odmiennym prawem regulującym tok postępowania przed organami administracji państwowej są normy zawarte w Kodeksie postępowania administracyjnego. Prawo Rzeczypospolitej Polskiej jest systemem prawa pisanego. Oznacza to, że znajduje wyraz pisemny w formie aktów normatywnych. Nie wyklucza to faktu, że także zwyczaje, określane w poszczególnych przepisach prawnych jako zasady społecznego współżycia, mogą odgrywać pewną rolę przy wykładni prawa pisanego. Prawo pisane jest w znacznej mierze prawem skodyfikowanym, tzn. usystematyzowanym zbiorem przepisów prawnych z określonej dziedziny stosunków społecznych, prawem regulowanych (kodyfikacja prawa).

Kodyfikacja prawa oznacza ujęcie w jedną, logicznie usystematyzowaną całość przepisów dotyczących danej dziedziny stosunków społecznych, zawartych w różnych aktach normatywnych w ramach jednolitego aktu określanego mianem Kodeksu. Kodeksowe uregulowanie nie eliminuje istnienia poza Kodeksem innych, szczegółowych aktów normatywnych dotyczących danej dziedziny życia. Każdy Kodeks jest jednak aktem normatywnym wiodącym dla danej dziedziny i aktem najważniejszym. Charakter aktów kodyfikacyjnych, czyli całościowo regulujących dane dziedziny życia, mimo iż nie są one nazwane kodeksami, posiadają także takie akty normatywne, jak: prawo budowlane, prawo wynalazcze, prawo lokalowe, prawo o ruchu drogowym itp. Wszystkie wymienione Kodeksy (z wyjątkiem Kodeksu handlowego) zostały uchwalone przez Sejm jako ustawy czyli najwyższe w hierarchii akty normatywne, co podnosi ich rangę i znaczenie w całości ustawodawstwa.