Źródła prawa.

ŹRÓDŁA PRAWA

W nauce prawa przez źródło prawa rozumie się formy, w jakich wyrażone zostają normy prawne. Formy te są różnorodne i określane zazwyczaj w konstytucjach poszczególnych państw. Należy przy tym zwrócić uwagę, że tylko reguły postępowania, którym nadano jedną z przewidzianych form, mogą być uznane za prawo. Reguła postępowania, której nie nadano odpowiedniej formy, może stanowić zalecenie, postulat polityczny, nie jest jednak prawem.
Akty prawne, w których zawarte są normy prawne, noszą nazwę aktów normatywnych. Akty normatywne są w naszym systemie prawnym podstawowymi źródłami prawa. Obok nich, pewną rolę jako źródło prawa odgrywa także prawo zwyczajowe. Akty normatywne stanowione są przez organy państwa upoważnione do tego w Konstytucji, w przewidzianym przez prawo trybie. Poszczególne źródła prawa różnią się od siebie tym, że wydawane są przez różne organy państwowe, w różnym trybie i regulują odmienny zakres stosunków. W wyniku tego rola i znaczenie poszczególnych źródeł prawa są różne. Niektóre z nich mają charakter nadrzędny w stosunku do innych. O miejscu w hierarchii ważności poszczególnych źródeł prawa decyduje to, od jakiego organu pochodzą, a także zakres i ranga spraw, jakie za pomocą danego źródła powinny być uregulowane. Przez system źródeł prawa należy rozumieć całokształt źródeł prawa w ich wzajemnym powiązaniu. System źródeł prawa polskiego określony jest w ogólnych zarysach w Konstytucji RP. Konstytucja określa jednocześnie, jakie akty normatywne, w jakiej formie i w jakim zakresie mogą być przez poszczególne organy wydawane. Określa również ogólnie wzajemny stosunek źródeł prawa, a więc przesądza ich hierarchię. Źródłom prawa poświęcono w Konstytucji RP odrębny rozdział III. W myśl art. 87 Konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Ponadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa są akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Aktami normatywnymi mogą być także uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Akty te mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Podlegają one w szczególności kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem. Zarządzenia nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
Konstytucja w systemie źródeł prawa zajmuje miejsce szczególne, jest bowiem ustawą zasadniczą. Reguluje ona podstawy ustroju politycznego i społeczno ? gospodarczego państwa, strukturę i zakres działania naczelnych organów państwowych, a także podstawowe wolności oraz prawa i obowiązki człowieka i obywatela. Obecna Konstytucja RP uchwalona została przez Zgromadzenie Narodowe i przyjęta w referendum konstytucyjnym w 1997 r. Struktura i uprawnienia naczelnych organów państwa oparte są na zasadzie podziału władz. Władzę ustawodawczą sprawują w Polsce Sejm i Senat, władzę wykonawczą ? Prezydent Rzeczypospolitej oraz Rada Ministrów i ministrowie wchodzący w skład rządu, władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy i trybunały. Szczególna rola Konstytucji wynika również z faktu, że w swej zasadniczej treści określa ona hierarchie pozostałych źródeł prawa, wytycza kierunki ustawodawstwa. Żaden akt normatywny nie może być sprzeczny z Konstytucją. Konstytucja, jako ustawa zasadnicza, różni się od ustaw zwykłych szczególnym trybem, w jakim jest uchwalana i zmieniana. Do jej zmiany potrzebna jest w Sejmie kwalifikowana większość dwóch trzecich głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów zaś w Senacie bezwzględna większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Zwykła ustawa nie może zmienić ani całej Konstytucji, ani poszczególnych jej postanowień.
Naczelne miejsce w systemie źródeł prawa zajmuje ustawa, uchwalana przez Sejm z udziałem Senatu. Żaden inny organ, oprócz Sejmu, nie jest władny wydawać ustawy. Ustawami regulowane są istotne zagadnienia o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym. Początkiem drogi ustawodawczej jest sporządzenie projektu ustawy i wniesienie go do Sejmu. Możność wniesienia projektu ustawy, zwana inicjatywą ustawodawczą, przysługuje posłom, Senatowi, Prezydentowi RP i Radzie Ministrów. Z inicjatywą ustawodawczą mogą także wystąpić obywatele, mający prawa wyborcze do Sejmu, o ile ich grupa wyniesie minimum 100 000 osób. Zgłoszone projekty przechodzą trzy czytania. W przypadku przyjęcia projektu uchwaloną przez Sejm ustawę przekazuje się do rozpatrzenia Senatowi. Senat może ustawę przyjąć, wprowadzić do niej poprawki, albo ją odrzucić. Propozycje Senatu Sejm może przyjąć lub nie. Nieprzyjęcie uchwalane jest bezwzględną większością głosów. Przyjętą przez Sejm i Senat ustawę podpisuje Prezydent, jeżeli sam nie zgłasza do niej zastrzeżeń. W przypadku odmowy podpisania ustawy przez Prezydenta ponownie rozpatruje ją Sejm, który ostatecznie uchwala ustawę większością co najmniej trzech piątych głosów. Prezydent może też skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, gdy ma wątpliwości co do jej zgodności z Konstytucją.
Umowy międzynarodowe ratyfikuje i wypowiada Prezydent. W niektórych przypadkach ratyfikacja i wypowiedzenie takiej umowy wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje władzy państwowej w niektórych sprawach. Zgoda na ratyfikację takiej umowy uchwalana jest przez Parlament kwalifikowaną większością głosów. Może także być uchwalana w referendum ogólnokrajowym. Po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw ratyfikowanej umowy międzynarodowej, stanowi ona część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że stosowanie jej jest uzależnione od wydania ustawy. Ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą, jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową. gdy ratyfikowana umowa konstytuuje organizację międzynarodową, prawo stanowione przez tę organizację jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Rozporządzenia są aktami normatywnymi wydawanymi przez Prezydenta, Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów oraz ministrów kierujących działami administracji rządowej. Rozpor4ządzenia wydawać mogą również przewodniczący komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów, a także Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Warunkiem wydania rozporządzenia jest zamieszczenie w ustawie wyraźnego upoważnienia, zwanego delegacją ustawową, do wydania rozporządzenia w określonej dziedzinie. Treść rozporządzenia musi być utrzymana w granicach udzielonej delegacji. W stosunku do ustaw rozporządzenia mają charakter wykonawczy.
Prawem miejscowym są akty prawne wydawane zarówno przez organy samorządu, jak i akty prawne wydawane przez organy administracji rządowej poszczególnych szczebli, obowiązujący na obszarze danej jednostki terytorialnej. Na szczeblu województwa akty prawa miejscowego stanowi ? jako organ samorządu ? sejmik województwa, zaś jako organ administracji rządowej ? wojewoda. Akty te ogłaszane są w wojewódzkim dzienniku urzędowym, wydawanym przez wojewodę. Akty prawa miejscowego stanowione przez powiat ogłaszane są również w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Przepisami gminnymi nazywane są przepisy stanowione przez organy gminy, mające moc obowiązującą na jej terenie. Przepisy te stanowi rada gminy w formie uchwały. Organy gminy wydawać mogą przepisy porządkowe w formie zarządzenia.
Jako źródła prawa o charakterze wewnętrznym Konstytucja wymienia uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów oraz ministrów. Uchwały Rady Ministrów mogą mieć charakter normatywny i są wtedy źródłami prawa. Część uchwał Rady Ministrów dotyczy spraw indywidualno ? konkretnych. Uchwały takie nie są źródłami prawa lecz aktami administracyjnymi. Uchwały Rady Ministrów wydawane są bez wyraźnego upoważnienia ustawowego, na podstawie ogólnych kompetencji Rady Ministrów określonych Konstytucją i ustawami. Zarządzenia wydawane są wyłącznie na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Zarządzenia nie zawsze są aktami normatywnymi, nie zawsze bowiem zawierają w swej treści normy prawne. Jeżeli norm nie zawierają, są aktami o charakterze indywidualno ? konkretnym, noszącymi nazwę aktów administracyjnych. Zarządzenia pochodzą od organów jednoosobowych, nie są źródłami powszechnie obowiązującego prawa oraz dotyczą spraw mniejszej wagi bądź spraw o węższym zakresie. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Publikacja uchwał i zarządzeń nie jest obowiązkowa. Ważniejsze z nich publikowane są w Monitorze Polskim, a zarządzenia także w dziennikach urzędowych poszczególnych ministerstw.
Podstawową rolę jako źródła prawa odgrywają w naszym systemie prawnym akty normatywne organów państwowych. Określa się je mianem prawa stanowionego. Prawo zwyczajowe powstaje w drodze długotrwałego postępowania w określony sposób, w drodze faktycznego stosowania pewnych reguł w praktyce. Reguły te powstają samorzutnie, spontanicznie, bez uchwalania ich przez jakikolwiek organ, jedynie na podstawie przekonania, że tak właśnie należy w określonych sytuacjach postępować. Z czasem wytworzone zwyczaje mogą zostać uznane przez organy państwa i poparte przymusem. Stają się wtedy prawem zwyczajowym. Do powstania określonych zwyczajów konieczne są dłuższe okresy stabilizacji stosunków ekonomiczno ? społecznych, aby zwyczaje mogły się ukształtować. Obecnie prawo zwyczajowe ma pewne znaczenie jako źródło prawa międzynarodowego, prawa państwowego, gdzie kształtują się pewne zwyczaje, zwane praktyką konstytucyjną, a także w prawie cywilnym. Czynności prawne wywołują nie tylko skutki prawne w nich wyrażone, lecz między innymi także skutki wynikające z ustalonych zwyczajów.
Obok norm prawnych istnieją normy społeczne, zwane zasadami współżycia społecznego, które powinny być przestrzegane przez wszystkich i które mają znaczenie ogólne dla wszystkich stosunków społecznych. Zasady współżycia społecznego nie są normami prawnymi, uzupełniają jednak istniejący porządek prawny, normy prawne bowiem odwołują się niekiedy do tych zasad. Zasady współżycia społecznego, będące wytworem poglądów, obyczajów, tradycji i moralności, są zasadami zależnymi od panujących stosunków społecznych i gospodarczych. Normy prawa niezawierające własnych ocen, lecz odsyłające do zasad współżycia społecznego nazywane są klauzulami generalnymi. Funkcją klauzul generalnych jest umożliwienie elastyczności w stosowaniu prawa. Pozwalają one na przerzucenie oceny konkretnego wypadku na organ stosujący prawo.
Warunkiem stosowania i przestrzegania prawa przez organy państwowe, urzędy, instytucje, obywateli i inne podmioty jest jego znajomość. Państwu zależy, aby każdy zainteresowany mógł się zapoznać z obowiązującymi przepisami. Temu celowi służy publikacja aktów prawnych. Sposób opublikowania aktu prawnego zależy przede wszystkim od jego formy. Nie bez znaczenia jest również wielkość kręgu adresatów tego aktu. Podstawowymi organami promulgacyjnymi, czyli organami przeznaczonymi do publikowania aktów normatywnych, są u nas: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej oraz Monitor Polski. Ponadto organami promulgacyjnymi są ukazujące się pod różnymi nazwami dzienniki urzędowe poszczególnych ministrów i urzędów centralnych. Organami promulgacyjnymi dla prawa miejscowego są wojewódzkie dzienniki urzędowe. W Dzienniku Ustaw ogłasza się: Konstytucję, ustawy, rozporządzenia, teksty jednolite powyższych aktów, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, dotyczące aktów ogłaszanych w DzU, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz inne akty, których wydawanie w DzU przewiduje ustawa z 2000r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych. W Monitorze Polskim ogłasza się uchwały Sejmu, Senatu, Rady Ministrów, zarządzenia Prezydenta i Prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy oraz inne akty prawne oraz ogłoszenia i obwieszczenia, o ile przepisy tak stanowią. W dziennikach urzędowych poszczególnych ministrów i urzędów centralnych ogłasza się przede wszystkim akty normatywne organu wydającego dziennik urzędowy i nadzorowanych przez niego urzędów centralnych, a także mogą być publikowane informacje, komunikaty, ogłoszenia i obwieszczenia powyższych organów. Organy promulgacyjne numerowane są w kolejności ich wydawania w danym roku. Podana jest także data ich wydania. Każdy akt prawny opublikowany w danym organie promulgacyjnym, ma podany numer pozycji, pod którym został ogłoszony oraz zawiera określenie rodzaju danego aktu, jego tytuł i datę powstania. Publikacja odgrywa istotną rolę z punktu widzenia ustalenia daty ich wejścia w życie. Obowiązuje generalna zasada, że akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące wchodzą w życie 14 dni od ich ogłoszenia, chyba że same stanowią inaczej.
Akt normatywny składa się z większej lub mniejszej liczby zdań, stanowiących wypowiedź normatywną. Poszczególne przepisy ujęte są w formie artykułów lub paragrafów, które mogą być dalej podzielone na ustępy, punkty oraz litery. Obszerne akty normatywne podzielone są zwykle na księgi, tytuły, działy i rozdziały. Akty prawne o charakterze wykonawczym muszą powoływać się na wstępie na upoważnienie do ich wydania, zawarte w delegacji ustawowej. Na końcu aktu normatywnego bywa zamieszczana specjalna klauzula, uchylająca w całości lub w części akty prawne poprzednio obowiązujące. Klauzula taka nosi nazwę klauzuli derogacyjnej.
Zmiany poszczególnych aktów przeprowadzają zwykle te organy, które dany akt wydały. Jeżeli akt nie jest całkowicie zmieniony i zastąpiony przez nowy, to wprowadzanie w nim częściowych zmian nosi nazwę nowelizacji, a zmienione lub nowo wprowadzone przepisy określa się mianem noweli. Poszczególne akty prawne mogą być w zależności od potrzeb nowelizowane wielokrotnie. Nowele poszczególnych aktów publikowane są, tak jak wszystkie akty normatywne. Zorientowanie się w aktach prawnych, w których część przepisów pozostała bez zmian, część zaś uległa wielokrotnym zmianom, jest trudne, wymaga bowiem odszukiwania w organach promulgacyjnych każdej kolejnej noweli. W celu ułatwienia posługiwania się przepisami takie akty normatywne, po uwzględnieniu wprowadzonych zmian, publikowane są w postaci tekstów jednolitych. Ogłoszenie jednolitego tekstu następuje w Dzienniku Ustaw w formie obwieszczenia.
Niekiedy do opracowania aktu regulującego szeroki zakres stosunków powołany zostaje specjalny zespół w postaci komisji kodyfikacyjnej. Zadaniem takiej komisji jest stworzenie nowego, kompleksowego aktu prawnego, obejmującego swym zasięgiem gałąź lub dział prawa, którego normy są usystematyzowane i oparte na pewnych wspólnych, ogólnych zasadach. Taki akt prawny nazywamy kodeksem, prace zaś nad nim nazywamy pracami kodyfikacyjnymi. W Polsce obowiązuje wiele kodeksów, mających z reguły formę ustawy, np. kodeks cywilny z 1964r., kodeks karny z 1997r., kodeks postępowania administracyjnego z 1960r., kodeks spółek handlowych z 2000r. Starsze kodeksy były wielokrotnie nowelizowane. Niektóre prace organów prawotwórczych mają węższy zakres i podlegają jedynie na zebraniu w jedną całość, według określonego porządku, rozproszonych przepisów dotychczasowych. Mówimy wtedy o inkorporacji.