Klasy i warstwy są terminami powszechnie używanymi do opisu podziałów, zróżnicowań i nierówności społecznych.
W przypadku klasy można wskazać nie mniej niż pięć jej podstawowych znaczeń, a w przypadku warstwy trzy, przy czym w obu przypadkach dotyczy to klas i warstw rozumianych przede wszystkim historycznie, czyli jako kategorii opisu podziałów nowoczesnych społeczeństw przemysłowych.
Pięć ujęć klasy
Ujęcie klasyczne
Klasa w rozumieniu Karola Marksa. Klasy są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowanego jako swoista całość.
Podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji.
Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty klasowe mogą być do nich sprowadzone. Klasy nie są kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia poczucia wspólnoty.
Podział na klasy wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziale pracy oraz prywatnej własności środków produkcji części wartości wytworzonych dóbr, wytworzonych przez ludzi zależnych, niewolników, pańszczyźnianych, poddańczych chłopów, robotników najemnych. Podział na klasy społeczne i walka klas charakteryzują wszystkie okresy społeczno gospodarcze aż do czasu przyszłej formacji społeczeństwa bezklasowego i są podstawą rozwoju gospodarczego.
Marksowska definicja klas została udoskonalona przez Lenina. Według niego klasy to wielkie zbiory ludzi, różniące się między sobą pod względem zajmowanego miejsca w historycznie określonym systemie produkcji np. pańszczyźniany, poddańczy, niewolniczy, kapitalistyczny.
Różnice zajmowanego miejsca w systemie produkcji polegają na tym że owe wielkie zbiory ludzi różnią się między sobą pod względem stosunku do środków produkcji, pod względem ich roli w społecznej organizacji pracy, a w konsekwencji sposobami otrzymywania i rozmiarów tej części bogactwa społecznego. Klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może sobie przywłaszczyć pracę drugiej dzięki różnicy ich miejsca w określonym układzie gospodarki społecznej.
Klasy społeczne są zjawiskiem historyczny, a mechanizm zmian struktury klasowej jest związany w ostatecznej instancji z postępem technicznym i rozwojem sił wytwórczych, które powodują zmiany w stosunków produkcji i sposobów produkcji.
Klasa w rozumieniu Maxa Webera
Podział na klasy występuje tylko w jednym z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego, to jest ekonomicznym. Klasa określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są zbiorowościami wytwarzającymi poczucie wspólnoty.
M. Weber stał na stanowisku realnego istnienia klas społecznych, związanych z ukształtowaniem się w XIX w. w krajach europejskich ustroju kapitalistycznego, charakteryzującego industrialna produkcją, wolnym rynkiem i gospodarką towarowo-pieniężną . Klasy społeczne nazywane z jednej strony proletariatem, robotnikami a z drugiej strony kapitalistami, przedsiębiorcami.
Klasy społeczne to zespoły osób o różnych szansach życiowych czyli różnych możliwościach otrzymywania towarów i usług na rynku i co za tym idzie doświadczeń życiowych, które zależą od wyobrażeń rynkowych. Klasy społeczne to zespoły osób o wspólnych interesach ekonomicznych, związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem w warunkach istnienia rynku towarowego i pieniężnego.
Klasy społeczne to kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja. Różnice w położeniu rynkowym polegają na sprzedaży przez jednych swej siły roboczej – praca, stanowią oni klasy zarabiające , w przeciwieństwie do klas posiadaczy, którzy zbywają swe towary na rynku i są nabywcami pracy. Klasy są ugrupowaniami ludzi o jednakowym położeniu rynkowym, które determinuje szanse życiowe poszczególnych klas.
Zarówno posiadacze dóbr i usług, jak i sprzedający swą pracę są wew. zróżnicowani: pierwsi ze względu na rodzaj produkcji, rodzaje oferowanych usług na rynek, rodzaj przedsiębiorstw oraz względu na wielkość posiadanych przedsiębiorstw np. robotnicy oferujący swą pracę pod względem wieku, kwalifikacji, doświadczenia, rodzaju i stopnia specjalizacji.
Cecha decydującą o klasowości jest to, że rodzaj szans na rynku jest decydującym momentem który określa wspólne warunki dla losów jednostki.
M. Weber uznawał również istnienie współzawodnictwa, antagonizmów czy nawet walk klasowych, wojen o ceny, wojen o wysokość płac, wszystkie te konflikty maja charakter ekonomiczny, dotyczą spraw gospodarczych. Walka klas odbywa się jedynie w sferze działalności gospodarczej i w sferze kształtowania się cen i płac.
Klasa w rozumieniu Williama L. Warnera
Klasa jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji określanych przez wysokość dochodów, szacunek społeczny. Jest więc tym, co wielu socjologów nazywa warstwą.
Ujęcie współczesne
Rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej.
Klasy w tym ujęciu rozumiane są jako poziomy zróżnicowania społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy są w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjnego społeczeństwa.
Ujęcie teorii stratyfikcji K. Davisa, W. E. Moore.
Każde społeczeństwo aby mogło funkcjonować tzn. realizować swe zadania, rozwijać się, zaspakajać potrzeby ludności musi być ustrukturalizowane czyli tworzyć różne rodzaje pozycji i rozdzielać je między ludzi. Te pozycje muszą być obejmowane przez członków społeczeństwa i funkcje związane z tymi pozycjami muszą być wykonywane, dopiero wtedy społeczeństwo żyje, funkcjonuje, działa.
Społeczeństwo aby funkcjonować musi umiejscawiać jednostki na różnych pozycjach w strukturze społecznej oraz musi te jednostki motywować do zajmowania tych pozycji na dwóch poziomach: najpierw we właściwych jednostkach zaszczepiać pragnienie do zajęcia tych pozycji, a następnie rozbudzać pragnienie czy aspiracje wypełniania obowiązków związanych z zajmowaną pozycją.
Występuje ważna różnica kto obejmuje daną pozycje, nie tylko dlatego że jedne pozycje są łatwiejsze i przyjemniejsze, ale dlatego, że wymagają specjalnego uzdolnienia do nich lub specjalnego przygotowania.
Tak więc społeczeństwo musi rozporządzać pewnymi rodzajami nagród i sposobami nierównomiernego rozdziału tych korzyści między pozycje, co staje się częścią systemu społecznego, staje się stratyfikacją. Korzyści materialne, jak i niematerialne: prestiż, sława, uznanie, władza są wbudowane w pozycję. Właśnie one powodują nierówności między ludźmi w społeczeństwie. Wyróżniamy dwa rodzaje czynników wpływających na rangę pozycji, a zarazem na istnienie nierówności: ważność pozycji dla społeczeństwa oraz rozmiar wymagań w zakresie doświadczenia, kwalifikacji, uzdolnień niezbędnych do wykonywania obowiązków przypisanych danej pozycji. Pod tym względem kolejność rang obejmuje cztery najważniejsze i wymagające szczególnych kwalifikacji dziedziny życia społeczeństwa: religie, rządzenie, ekonomikę i technikę; cztery rodzaje pozycji: religijne, polityczne, ekonomiczne, techniczne.
Rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej
Klasy traktowane są jako części społeczeństwa postrzeganego w pozycji strukturalnie powiązanej całości. Klasa jest kategorią analityczną, która ma sens jedynie w kontekście teorii klas. Tak rozumiane klasy tworzą grupy społeczne i mogą być rozważane jako tworzące skalę nominalną- czyli składa się z dwóch lub więcej kategorii oznaczonych nazwami wg których klasyfikujemy pewne przedmioty, jedyną określaną relacją między tymi kategoriami jest relacja różności.
Warstwa
Warstwa w ujęciu strukturalnym występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury społecznej. Pojawia się w niej wówczas, kiedy podział na klasy jest niewystarczający dla opisu struktury danego społeczeństwa. Termin warstwa określany jest jako część klasy mówi się wtedy o warstwie burżuazji przemysłowej, finansowej, proletariatu wielkoprzemysłowego, bądź istotne społeczne kategorie nie dające się zaliczyć do żadnej z klas wyróżnionej na podstawie stosunku do środków produkcji. Klasycznym przykładem jest inteligencja, o której mówi się jako o warstwie, tak samo mówi się o chłopstwie w krajach, w których podzieleni na klasy chłopi wyodrębniają się jako zbiorowość o własnej kulturze i poczuciu tożsamości.
Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna.
Jest wyróżniona na podstawie kryteriów mierzalnych, kryteriami tymi są wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie mierzone liczbą lat nauki i prestiż zawodu. Są to mierniki uniwersalne: pieniądz, liczba lat nauki oraz międzynarodowa skala prestiżu zawodów.
Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna- jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich członków.
Takiego rodzaju hierarchiczne układy występują w społecznościach różnego rodzaju, nie tylko nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych. Członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość wspólnych interesów, a także poczucie grupowej tożsamości i podobny styl życia.
Warstwy społeczne w ujęciu M. Webera
Warstwy społeczne określa jako:
Zbiory ludzi , którzy zajmują pozycje cieszące się określonym poziomem prestiżu- honoru.
Zbiory ludzi charakteryzujących się specyficznym stylem życia, tj .sposobami, zakresem i formą uczestnictwa w konsumpcji dóbr materialnych i kulturalnych.
Zbiory ludzi wyodrębniające się od siebie określonymi dystansami społecznymi czyli zakresami styczności, stosunków, w jakie mogą ze sobą wchodzić, a jakie godzą w prestiż danej warstwy.
Warstwy społeczne są tworami połączonymi pewną więzią wew. I poczuciem wspólnej przynależności, maja w luźny sposób zarysowaną zasadę odrębności, która znajduje wyraz w przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między członkami warstw.
W. L. Werner opracował koncepcyjnie strukturę warstwy społecznej, czynniki uwarstwienia, a następnie wskaźniki za pomocą których badania uwarstwowienia społecznego mogą być prowadzone.
U podstaw stratyfikacji tkwią dwa rodzaje uwarunkowań: uwarunkowania strukturalne i świadomościowe.
Uwarunkowania strukturalne zwane obiektywnymi stanowią czynniki, cechy, elementy położenia jednostki, takie jak: wysokość dochodów, wykształcenie, zawód, stanowisko w zawodzie które podlega ocenie. Miejsce zajmowane pod każdym z czterech względów jest w ocenianiu się wzajemnym ludzi podstawą do zaliczenia jednostki czy rodziny do określonej warstwy wyższej czy niższej. Te czynniki nazywano nawet indeksami stratyfikacji.
W uwarstwieniu decydującą rolę odgrywają czynniki świadomościowe tzw. subiektywne- uznawane w danym społeczeństwie systemy wartości. Wyższy czy niższy prestiż społeczny przyznawany osobom zajmującym dany rodzaj pozycji zależy od kryteriów oceniania danego zawodu, rodzaju kwalifikacji za godny większego uznania czy za bardziej doniosły niż innego rodzaju zawody lub rodzaje kwalifikacji.
Wizja warstwowa:
- najniższa (UPPER)
- średnia (MIDDLE)
- wyższa (LOWER)
Badania prowadził Lloyd Werner uważał, że każda z tych klas powinna być podzielona jeszcze raz:
UPPER - UPPER UPPER – old families (stare rodziny), UPPER LOWER,
MIDDLE – MIDDLE UPPER, MIDDLE MIDDLE, MIDDLE LOWER,
LOWER – LOWER UPPER, LOWER LOWER.