Pawłow Iwan

1849 1936, fizjolog ros., twórca fizjologii wyższych czynności nerwowych; od 1890 prof. Wojsk. Akad. Med. w Petersburgu, jednocześnie od 1891 kier. wydziału fizjologii Inst. Medycyny Eksperymentalnej tamże; czł. Petersb. Akad. Nauk, Akad. Nauk ZSRR i Tow. Król. w Londynie.

Początkowo badania P. dotyczyły układu krwionośnego i unerwienia serca; odkrył włókna nerwowe regulujące siłę skurczów mięśnia sercowego, co było podstawą stworzenia teorii o unerwieniu troficznym (odżywczym); w latach 1888 1903 zajmował się badaniem fizjologii trawienia a następnie (po 1903) fizjologii wyższych czynności nerwowych. W zakresie fizjologii trawienia opracował wiele metod operacyjnych, które umożliwiały dokładną obserwację procesów trawiennych, nie zmieniając zasadniczo ich przebiegu; m.in. zmienił ujścia gruczołów trawiennych (m.in. ślinianek, trzustki), tak by ich wydzielina wydostawała się na zewnątrz i możliwy był pomiar jej ilości i składu; założenie przetoki przełykowej, umożliwiające tzw. karmienie rzekome (pokarm wydostawał się na zewnątrz przez przetokę), pozwoliło na stwierdzenie wydzielania soku żołądkowego pod wpływem bodźców smakowych (czyli na drodze odruchowej i nerwowej) oraz odróżnienie go od wydzielania pod wpływem pokarmów znajdujących się w żołądku (tzw. chem. faza wydzielania); oprac. operację izolowanego żołądeczka (wydzielona część żołądka uchodząca przetoką w skórze brzucha) z zachowaniem jego unerwienia; umożliwiło to prześledzenie procesu wydzielniczego u zwierząt.

Za badania procesu trawienia (Wykłady o czynności głównych gruczołów trawiennych 1897, wyd. pol. 1952) 1904 otrzymał Nagrodę Nobla. Podczas badań trawienia P. zainteresował się zjawiskiem wydzielania śliny pod wpływem m.in. widoku i zapachu pokarmu oraz innych bodźców sygnalizujących pokarm; zapoczątkowało to rozwój nowej dyscypliny nauk., nazwanej przez P. fizjologią wyższych czynności nerwowych, której celem jest wyjaśnienie zachowania się zwierząt i człowieka na podstawie procesów zachodzących w mózgu; podstawowym pojęciem tej dyscypliny jest odruch warunkowy, czyli odruch nabyty w ciągu życia na podstawie indywidualnego doświadczenia danego osobnika.

Nauką tą P. zajmował się do końca życia, tworząc wielką szkołę współpracowników i następców, którzy po jego śmierci kontynuowali pracę. W badaniach odruchów warunkowych P. przeprowadził szereg skomplikowanych doświadczeń, m.in. izolując zwierzęta i precyzyjnie rejestrując ich reakcje odruchowe i wydzielnicze; widok pokarmu z czasem zastąpiono bodźcami sztucznymi (m.in. dźwiękiem metronomu, brzęczka); badania te pozwoliły na określenie praw wytwarzania i wygasania odruchów warunkowych oraz na określenie związku różnych ośrodków nerwowych z nabywaniem poszczególnych odruchów (uczenie); w badaniach nad odróżnianiem przez zwierzę różnych bodźców, wykazał, że przy zbyt trudnych zadaniach, zwierzę popada w nerwicę; pozwoliło to na eksperymentalne wywoływanie oraz leczenie zaburzeń w zachowaniu się, tworząc podwaliny psychiatrii eksperymentalnej; badając różnicę wyższych czynności nerwowych u człowieka i zwierząt, P. wysunął koncepcję drugiego układu sygnałów (mowa).W swojej nauce o wyższych czynnościach nerwowych P. uogólnił wiele faktów z dziedziny uczenia i zachowania się; ówczesna wiedza o elementarnych procesach nerwowych (pobudzaniu, hamowaniu, przekaźnictwie synaptycznym itd.) nie pozwalała na udowodnienie wielu teorii, w niektórych przypadkach hipotezy P. okazały się później błędne. Mimo to wyniki jego badań do czasów obecnych stanowią podstawę nauki o zachowaniu się i uczeniu się organizmów.

Główne prace:
- Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej... (1923, wyd. pol. 1952);
- Wykłady o czynności mózgu (1927, wyd. pol. 1938).