1. Początki biologii.
Początki biologii sięgają starożytności - twórcą zoologii był Arystoteles (IV w. p.n.e.), botaniki - Teofrast z Eresos (IV/III w. p.n.e.). Przełomem w rozwoju biologii stało się wynalezienie 1590 mikroskopu, a następnie odkrycie 1838-1839 komórkowej budowy organizmów (M.J. Schleiden i Th. Schwann). 1859 teoria ewolucji Ch.R. Darwina rozpoczęła nowy etap w rozwoju biologii. Skonstruowanie 1933 mikroskopu elektronowego (E. Ruska) pozwoliło na badanie najsubtelniejszych struktur komórkowych. W Polsce pierwszym wybitnym dziełem biologii była, nowatorska w tamtych czasach, Teoria jestestw organicznych J. Śniadeckiego (1804-1811), przetłumaczona na kilka języków europejskich, w której zawarty jest pogląd o krążeniu materii w przyrodzie i o jedności przyrody. Termin biologia stworzyli w końcu XIX w., niezależnie od siebie, J.B. Lamarck i G.R. Treviranus.
2. Co to jest biologia?
Biologia, dział nauki zajmujący się różnymi poziomami organizacji życia, począwszy od poziomu molekularnego (biologia molekularna, w tym biochemia, genetyka molekularna) i komórkowego (cytologia) poprzez układy tkankowe (histologia), poziom osobniczy (embriologia), a skończywszy na poziomach o mniejszym stopniu integracji (populacjach, ekosystemach), którymi zajmuje się ekologia.
Zagadnieniami czynności komórek i tkanek zajmuje się fizjologia (cytofizjologia, histofizjologia). Budowę organizmów opisuje morfologia, zagadnienia dziedziczenia bada genetyka.
Odrębną grupę stanowią działy taksonomiczne (gdzie podstawową jednostką jest gatunek), zajmujące się różnymi grupami organizmów, np. bakteriologia, botanika, zoologia itp. Miejscem gatunku w przestrzeni zajmuje się biogeografia, natomiast w czasie ewolucjonizm.
Do wybitnych przedstawicieli nauki zajmujących się biologią możemy zaliczyć:
Hipokrates (ok. 460-377 p.n.e.)
Hipokrates, Hippokrates (ok. 460-377 p.n.e.), lekarz grecki z Kos, ojciec medycyny, najważniejszy przedstawiciel szkoły lekarskiej z wyspy Kos.
Pochodził z rodziny Asklepiadów (Asklepiades), którzy z pokolenia na pokolenie przekazywali umiejętności leczenia. Sztuki tej Hipokrates nauczył się od swojego ojca. Wiele podróżował, leczył i uczył się leczyć od innych. Pisma przypisywane jego autorstwu zostały zebrane dopiero 100 lat po jego śmierci.
Powstał wtedy tzw. Corpus Hippocraticum, gdzie szereg tekstów nie pochodzi od Hipokratesa, a autorstwo kilku jest wątpliwe. Do najważniejszych zaliczyć można: Aforyzmy (doczekały się tłumaczeń na różne języki i wielu komentarzy), Prognozy koskie (suma wiedzy lekarskiej tamtych czasów), Przysięga (kanon etyki lekarskiej aktualny do naszych czasów). Prócz tego był autorem pism o geografii lekarskiej, anatomii, patologii, chirurgii, ginekologii i położnictwie, zabiegach lekarskich.
Naczelną zasadą Hipokratesa było "nie szkodzić" - "primum non nocere" i pomagać uzdrawiającym siłom natury. Hipokrates analizował objawy chorobowe i opis niektórych do dziś nosi jego imię.
Patologia Hipokratesa opiera się na istnieniu 4 podstawowych cieczy (soków): krwi, śluzu, żółci, czarnej żółci (prawdopodobnie krwi żylnej). Równowaga tych cieczy (eukrazja) gwarantuje zdrowie. Przewaga jednego z tych elementów wpływa na określony temperament: sangwiniczny, flegmatyczny, choleryczny i melancholiczny.
Medycyna Hipokratesa oparta była na przesłankach racjonalnych, troszczyła się o chorego, nakazywała wyciąganie wniosków dopiero po dogłębnej obserwacji pacjenta. Wywierała przez wiele wieków wpływ na medycynę tak starorzymską (Galen), jak i późniejszą, aż po czasy obecne.
Europa Zachodnia poznała teksty Hipokratesa tłumaczone z łaciny dopiero w 1525 (Rzym) i po grecku 1526 (Wenecja).
Linneusz Karol (1707-1778)
Linneusz Karol, Carolus Linnaeus, Carl von Linn (1707-1778), szwedzki botanik, lekarz, jeden z najwybitniejszych przyrodników, profesor botaniki Uniwersytetu w Uppsali, dyrektor Ogrodu Botanicznego, współzałożyciel Królewskiej Szwedzkiej AN.
Przełomu w biologii dokonała jego reforma nazewnictwa roślin i zwierząt, dla roślin przedstawiona po raz pierwszy w Species plantarum (1753). Wprowadził jasne zasady naukowego łacińskiego mianownictwa organizmów (tzw. nomenklaturę botaniczną ), które przetrwały do dnia dzisiejszego.
Był nie tylko autorem sławnego systemu sztucznego świata przyrody, opublikowanego w Systema naturae (wydanie 1 - 1735, wydanie 13 - tomy 1-10, 1788-1793), ale również propozycji systemu naturalnego - Methodi naturalis fragmenta (1738), która inspirowała współczesnych. Zwolennik kreacjonizmu, dopuszczał jednak zmienność organizmów i możliwość powstawania nowych gatunków w wyniku krzyżowania.
Schleiden Matthias Jakob (1804-1881)
Schleiden Matthias Jakob (1804-1881), botanik niemiecki, od 1839 profesor uniwersytetu w Jenie, w 1863 uniwersytetu w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii), następnie w Dreźnie. Twórca teorii komórkowej budowy organizmów (wraz z zoologiem Th. Schwannem). Główne prace: Beitrge zur Phytogenesis (1838), Grundzge der wissenschaftlichen Botanik (tomy 1-2, 1842-1843).
Darwin Charles Robert (1809-1882)
Darwin Charles Robert (1809-1882), angielski przyrodnik o wszechstronnej wiedzy. Studiował botanikę, zoologię, medycynę, geologię i teologię. Twórca teorii ewolucji, zwanej darwinizmem.
Bogate zbiory botaniczne, zoologiczne i geologiczne zebrane podczas wyprawy dookoła świata w 1831 stały się podstawą do opracowania dzieła O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. Wg Darwina dobór naturalny jest najważniejszym czynnikiem nadającym kierunek zmienności organizmów, znaczy to, że w walce o byt przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, które przekazując potomstwu cechy przystosowawcze, wzmacniają gatunek w kolejnych pokoleniach.
Teoria Darwina wywarła duży wpływ na myśl filozoficzną 2. połowy XIX w. Silne akcentowanie doboru naturalnego, a tym samym selekcji osobników słabszych sprawia, że teoria bywa odrzucana ze względów etycznych, ideologicznych i politycznych.
Schwann Theodor (1810-1882)
Schwann Theodor (1810-1882), zoolog, fizjolog i histolog niemiecki. Profesor uniwersytetów w Louvain (1839-1848) i w Liège (od 1848). Wyjaśnił przebieg procesów gnicia i fermentacji, wykrył mechanizm działania pepsyny. Wraz z M.J. Schleidenem ogłosił w 1839 słynną teorię komórkowej budowy organizmów roślinnych i zwierzęcych.
Pasteur Louis (1822-1895)
Pasteur Louis (1822-1895), biochemik francuski, profesor fizyki uniwersytetu w Dijon i chemii uniwersytetów w Strasburgu (1849), Lille (1854) i Paryżu (1867). Członek francuskiej Akademii Medycznej, francuskiej AN, od 1890 AU. Badał zjawiska fermentacji i gnicia.
Odkrył metodę rozdzielania racematów opartą na użyciu optycznie czynnych reagentów, wyjaśnił własności optyczne (aktywność optyczna) kwasu winowego i kwasu gronowego, udowodnił istnienie drobnoustrojów.
Badania Pasteura nad drobnoustrojami występującymi w powietrzu ostatecznie obaliły teorię samorództwa. W 1865 przeprowadził badania nad pebryną (choroba jedwabników), w wyniku których udowodnił jej bakteryjną etiologię oraz opracował sposoby jej zapobiegania. Pracując nad zakaźnością cholery drobiu, wąglika i różycy świń, odkrył ich czynniki eitiologiczne, a także stwierdził, iż jedynym skutecznym postępowaniem profilaktycznym mogłoby być szczepienie ochronne. Szczepionki uzyskał z odpowiednio osłabionych zarazków.
W 1880 uzyskał szczepionkę przeciw cholerze drobiu, 1881 przeciw wąglikowi a w dwa lata potem przeciw różycy świń. Badania nad następną chorobą - wścieklizną, prowadzone w 1881-1885, zostały uwieńczone sukcesem - uzyskaniem szczepionki przeciw wściekliźnie(1885), która uratowała życie człowiekowi pokąsanemu przez chorego psa.
Pasteur opracował metodę konserwowania żywności za pomocą podwyższonej temperatury (proces nazwany potem pasteryzacją). W 1888 założono Instytut Pasteura (Pasteur był jego dyrektorem do śmierci). Jego prace miały olbrzymie znaczenie praktyczne dla medycyny, rolnictwa i przemysłu.
Mendel Gregor Johann (1822-1884)
Mendel Gregor Johann (1822-1884), zakonnik czeski, opat zakonu Augustianów w Brnie na Morawach, jednocześnie zamiłowany przyrodnik. 1851-1853 studiował nauki przyrodnicze w Wiedniu, był nauczycielem fizyki i biologii w gimnazjum w Brnie, od 1857 prowadził doświadczenia nad dziedziczeniem cech przez mieszańce różnych odmian grochu siewnego (Pisum sativum). Wyniki i wnioski z tych badań, znane obecnie jako prawa Mendla, ogłosił w pracy Badania nad mieszańcami roślin... opublikowanej w 1865.
Koch Robert (1843-1910)
Koch Robert (1843-1910), lekarz niemiecki, współtwórca bakteriologii i pionier współczesnej nauki o chorobach zakaźnych. Praktykę lekarską rozpoczął w 1865 jako lekarz powiatowy w Wolsztynie (obecne województwo wielkopolskie). Pracując we własnym skromnym laboratorium odkrył w 1876 laseczkę wąglika (formy przetrwalnikowe, tzw. zarodniki) oraz opisał w 1878 gronkowce.
Od 1880 doradca rządowy Cesarskiego Wydziału Zdrowia w Berlinie, gdzie przeprowadził większość dalszych badań. W 1882 odkrył prątki gruźlicy, w 1883 (podczas wyprawy do Indii) przecinkowca cholery.
Od 1885 profesor uniwersytetu w Berlinie. Wykrył ponadto szereg innych drobnoustrojów, opracował doskonalsze techniki badań bakteriologicznych. W 1890 z przesączu hodowli prątków gruźlicy otrzymał tuberkulinę, która nie okazała się lekiem przeciwgruźliczym (jak tego oczekiwał Koch), ale jest wykorzystywana w diagnozowaniu gruźlicy i badaniu związanych z tą chorobą zmian uczuleniowych (tzw. odczyny tuberkulinowe).
W latach 1891-1904 Koch był dyrektorem stworzonego specjalnie dla niego Instytutu Chorób Zakaźnych w Berlinie (późniejszego Robert-Koch-Institut).
W 1905 otrzymał Nagrodę Nobla za całokształt swych badań nad gruźlicą.
Golgi Camillo (1844-1926)
Golgi Camillo (1844-1926), włoski lekarz, anatom i histolog. Od 1975 profesor uniwersytetu w Pawii. W 1873 opracował metodę barwienia preparatów mikroskopowych solami srebra, dzięki czemu zbadał budowę neuronu. W 1887 ustalił, że istnieją 3 odmiany pasożyta zimnicy, odpowiadające jej typom klinicznym. W 1898 odkrył aparat Golgiego.
Nagroda Nobla w 1906 za badania nad budową układu nerwowego (z S. Ramónem y Cajalem).
Pawłow Iwan Piotrowicz (1849-1936)
Pawłow Iwan Piotrowicz (1849-1936), fizjolog rosyjski. Członek AN w Petersburgu, później AN ZSRR oraz Royal Society w Londynie, od 1890 profesor Wojskowej Akademii Medycznej w Petersburgu w zakresie farmakologii oraz fizjologii. Od 1891 kierownik wydziału fizjologii Instytutu Medycyny Doświadczalnej oraz Instytutu Fizjologii AN ZSRR.
Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny w 1904. Twórca teorii o unerwieniu odżywczym serca, autor licznych doświadczeń i publikacji z zakresu fizjologii trawienia. Wprowadził nowe metody badania procesów trawiennych za pomocą przetok przełykowych, żołądkowych (tzw. izolowany żołądeczek Pawłowa), śliniankowatych, trzustkowych i in., umożliwiające pomiar ilości, ustalenie składu wydzielin gruczołów trawiennych.
Na podstawie obserwacji zjawiska wydzielania śliny pod wpływem bodźców pokarmowych stworzył pojęcie odruchu warunkowego, które zapoczątkowało nową dziedzinę nauki nazwaną przez Pawłowa fizjologią wyższych czynności nerwowych, zajmującą się różnymi reakcjami organizmów ludzi i zwierząt wynikającymi z procesów nerwowych.
Doświadczenia Pawłowa polegały m.in. na podawaniu zwierzętom pokarmu z równoczesnym sygnałem dźwiękowym w pierwszej fazie eksperymentu, następnie zaś włączano dany sygnał dźwiękowy gdy zwierzę nie było karmione. W ten sposób możliwe stało się ustalenie zasad powstawania odruchów warunkowych, uczenia się danego odruchu przez zwierzę.
Pawłow przeprowadzał zabiegi chirurgiczne na mózgu zwierząt, ustalając związek poszczególnych ośrodków w mózgu z reakcją zwierzęcia na bodźce, uczeniem się przez nie odruchów itp. Badając sposoby reagowania zwierząt na bodźce, określił niektóre przyczyny powstawania nerwic u zwierząt, opracował również metody ich leczenia, dając początek tzw. psychiatrii eksperymentalnej.
Jest również twórcą teorii tzw. drugiego układu sygnałów, która powstała w wyniku doświadczeń nad wyższymi funkcjami układu nerwowego ludzi i zwierząt. Opublikował: Wykłady o czynności mózgu (1927, wydanie polskie 1955), Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowania się) zwierząt (1923, wydanie polskie 1952).
Ramon y Cajal Santiago (1852-1934)
Ramon y Cajal Santiago (1852-1934), hiszpański anatom i histolog, profesor anatomii opisowej w Walencji (1883-1886), Barcelonie (1887-1892) i Madrycie (1892-1922). Współtwórca z C. Golgim neuronowej teorii budowy układu nerwowego, za co w 1906 otrzymał Nagrodę Nobla
Dyakowski Bohdan (1864-1940)
Dyakowski Bohdan (1864-1940), pisarz przyrodniczy. Nauczyciel w szkołach średnich Warszawy, współzałożyciel Ligi Ochrony Przyrody.
Fleming Alexander (1881-1955)
Fleming Alexander (1881-1955), lekarz i mikrobiolog (mikrobiologia) szkocki, profesor bakteriologii w Szpitalu Św. Marii w Londynie. Prowadził badania nad środkami bakteriobójczymi pochodzenia biologicznego (w 1929 odkrył lizozym). Był jednym z współodkrywców penicyliny wyosobnionej z pleśni pędzlaka. W 1945 Nagroda Nobla.
Hirszfeld Ludwik (1884-1954)
Hirszfeld Ludwik (1884-1954), lekarz mikrobiolog, immunolog i serolog. Członek i współorganizator Polskiej Akademii Nauk. 1907-1911 pracował w Instytucie Badania Raka w Heidelbergu, gdzie wraz z niemieckim lekarzem E. van Dungernem, stworzył podstawy nauki o grupach krwi (odkrył mechanizmy dziedziczenia grup krwi) i wprowadził ich oznaczanie (A, B, AB, 0), uznane 1928 powszechnie na całym świecie.
W czasie I wojny światowej brał udział 1915-1918 w zwalczaniu epidemii duru plamistego w Serbii i odkrył 1916 pałeczkę duru rzekomego C (Salmonella hirszfeldi). 1931-1939 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, 1944 Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, od 1945 Uniwersytetu Wrocławskiego.
We Wrocławiu utworzył 1954 Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN, gdzie pracował nad zagadnieniami patologii ciąży związanymi z grupami krwi. Wprowadził w Polsce oznaczanie czynnika Rh i opracował metodę ratowania noworodków zagrożonych konfliktem serologicznym.
Korzybski Tadeusz (1906-)
Korzybski Tadeusz (1906-), biochemik. Profesor Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie (od 1954) i Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN (1956-1976), kierownik Zakładu Biochemii Porównawczej tamże. Członek PAN (od 1973) i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1984).
Badania nad ATP, fosfolipidami, lipidami prątka gruźlicy, metabolizmem owadów, nad streptomycyną i tetracyklinami. Po raz pierwszy w Polsce wyodrębnił preparat penicyliny (1946). Opracował znaczną część polskiej terminologii biochemicznej.