Rynek

RYNEK, ekon. ogół transakcji kupna sprzedaży danego dobra lub czynnika produkcji, zawieranych na pewnym terytorium w określonym czasie. Rynki można podzielić: wg kryterium przestrzennego na lokalne, regionalne, krajowe, międzynar., światowy; wg branż na rynki broni, ropy naftowej, zbóż itp.; wg kryterium zmian w czasie na stabilne, sezonowe, rozrzeszające się (np. nowo wprowadzane wyroby, jak komputery), zwężające się (z reguły na wyroby przestarzałe, np. czarno-białe telewizory); wg wielkości obrotów na małe, średnie, wielkie; wg teorii ekonomii na rynki dóbr i usług, pracy, kapitałowy. Na rynku występuje konkurencja. W zależności od stopnia koncentracji popytu i podaży wyróżnia się 4 struktury rynku: konkurencję doskonałą oraz konkurencję niedoskonałą obejmującą: monopol, oligopol i konkurencję monopolistyczną. Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne). Charakteryzuje je brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Łatwość "wtargnięcia" na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji nie wykorzystują siły ekon. i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcie wszelkich zysków. Rynek kontestowalny charakteryzuje się brakiem zysków ekon. w długim okresie, nie musi występować na nim duża liczba firm, ani ich produkcja nie musi być jednorodna. Firmy występujące na rynku kontestowalnym osiągają wielkość produkcji, przy której cena jest równa kosztowi krańcowemu. Przykładem rynku kontestowalnego jest rynk przewozów lotn., gdzie samoloty można łatwo "przesunąć" z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny.

Rynek powstał wskutek hist. procesu podziału pracy. Koniecznym warunkiem jego istnienia jest wytwarzanie przez producentów większej ilości dóbr niż sami mogą skonsumować i dokonywanie wymiany nadwyżek. Funkcjonowanie rynku zależy nie tylko od struktury podaży i popytu, ale również od instytucji i unormowań prawnych (ochrona własności, ochrona obrotu gosp., system bankowy, sposoby regulowania zobowiązań, giełdy itp.). Podczas hist. procesu rozwoju społeczeństw (rozwój gospodarczy), rynki przeszły znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w kilku wymiarach. W wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych lokalnych (np. targów) po wielkie rynki światowe. W wymiarze branżowym powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się społ. i międzynar. podziału pracy, z drugiej zaś z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności rozwiązań techn., organiz.) oraz polityki (rynek usług regulacyjnych).

Ewolucji podlegały również zakres i formy oddziaływania rynku na gospodarkę. W 1 poł. XIX w. w krajach uprzemysławiających się (W. Brytania, Francja, Stany Zjedn.) w warunkach zbliżonych do konkurencji doskonałej (wolny rynek), rynek pełnił funkcję regulatora procesów gospodarczych. Przez wzajemne dostosowania popytu i podaży, w krótkim okresie ukształtowały się ceny równowagi, w długim zaś wyrównały się stopy zysku we wszystkich gałęziach. Regulacje rynkowe decydowały o alokacji czynników produkcji. Skutkiem regulacji rynkowej było występowanie cyklu koniunkturalnego, przejawiającego się wahaniami rozmiarów produkcji, cen, płac i zatrudnienia. Wahania cykliczne, choć dotkliwe dla wszystkich uczestników życia gosp. (w okresie kryzysu wzrost bezrobocia, bankructwa przedsiębiorstw), przy rozdrobnionej strukturze podaży i popytu nie były zbyt głębokie i nie zagrażały stabilności systemu gospodarczego. Regulacja rynkowa uległa zmianie wraz z nasileniem się procesów koncentracji wywołanych drugą rewolucją techn. w końcu XIX w. Producenci mający znaczne udziały w rynku, mogli wywierać wpływ na ceny, określać rozmiary podaży, stwarzać ekon. bariery wejścia do gałęzi oraz sterować popytem. Wzrosło znaczenie wielkich przedsiębiorstw, a regulacja rynkowa stała się mniej efektywna. W krótkim okresie to nie relacje popytu i podaży określały ceny, ale decyzje wielkich przedsiębiorstw; w długim okresie również alokacja kapitału dokonywała się nie tylko pod wpływem rynku, ale przede wszystkim wielkich przedsiębiorstw. Skutkiem tego było pogłębienie się cyklu koniunkturalnego i wystąpienie wielkiego kryzysu 1929, jego rozmiary zagroziły stabilności systemów społ.; ujawniła się bowiem wtedy niesprawność rynku jako regulatora procesów gosp. w warunkach konkurencji niedoskonałej. Zaczęto tworzyć instytucje państw., które zastępowały lub wspomagały mechanizm rynkowy w regulowaniu procesów gospodarczych. Po II wojnie świat. nasilił się interwencjonizm państwowy i regulacja; skutkiem było wyraźne spłaszczenie cyklu koniunkturalnego. Po szoku podażowym wywołanym kryzysem energ. 1973, ujawniły się niesprawności państwa w regulowaniu gospodarki. Niektóre kraje ponownie ograniczyły rolę państwa w gospodarce przez reprywatyzację i deregulację, pozostawiając więcej swobody mechanizmowi rynkowemu.