Literatura współczesna (czasy powojenne) - najważniejsze zagadnienia.. literatura współczesna ogólnie..

"Dżuma" jako powieść paraboliczna

Parabola (przypowieść) – gatunek literatury moralistycznej wywodzący się z Biblii, utwór w którym postaci i wydarzenia nie są ważne ze względu na ich cechy indywidualne, lecz istnieją jako przykłady uniwersalnych praw ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia, kolei losu.

Posiada znaczenie dosłowne i ukryte. W „Dżumie”:
1) wieloznaczność słowa „dżuma” - choroba, zaraza, wszelkie zło, jak np. w wypowiedzi Tarrou dotyczącej zadżumionych ludzkich dusz.
2) Akcja rozgrywa się w mieście, o konkretnej nazwie Oran, które jest jednak opisane tak, że może to być każde miasto. Podobnie potraktowany jest czas. Możemy też traktować w alegoryczny sposób motto powieści: "Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje" - Daniel de Toe.

„Dżuma” Camus i „Opowiadania” Borowskiego – 2 spojrzenia na człowieka w warunkach zagrożenia

Borowski pokazuje nam człowieka, który w obliczu śmierci jest w stanie zrobić wszystko, by przeżyć. Kieruje nim instynkt samozachowawczy, będzie kradł, oszukiwał, zdradzał, zabijał, aby tylko przetrwać.

Camus pokazuje nam człowieka, który przede wszystkim nie wierzy, że zagrożenie dotyczy jego, chce uciec, uratować się i podobnie jak u Borowskiego, zrobi wszystko by się uratować, łącznie ze złamaniem prawa. Obaj autorzy przedstawiają nam ludzi, którzy na całej sytuacji starają się zarabiać pieniądze. W „Pożegnaniu z Marią” Borowskiego poznajemy Tadka, który prowadzi nielegalne interesy z okupantem, by uzyskać pieniądze i znajomości, które pozwolą ratować innych. W powieści Camusa poznajemy grupę ludzi organizujących nielegalne transporty ludzi poza granice miasta. Różnica na korzyść bohaterów „Dżumy” polega na tym, że wreszcie zdają sobie sprawę z faktu, ze tylko wspólnymi siłami i działaniami pokonają niebezpieczeństwo. Ludzie z opowiadań Borowskiego raczej pozostają w chaosie wojny i nie są w stanie zwyciężyć swoich wrogów.

Literatura łagrowa a pojęcie człowieczeństwa na różnych przykładach

Obóz jest innym światem, przebywający tam człowiek uczy się, że panują w nim inne zasady, zachwiane są pojęcia etyki i moralności, poddając się procesowi łagrowania człowiek zmienia się, musi się dostosować, ponieważ chce przetrwać, kierując się instynktem samozachowawczym.

Tadeusz Borowski „Opowiadania” – człowiek złagrowany, bezsilny wobec śmierci i otaczającego zła, obojętny na ból i rozpacz, upadły moralnie i fizycznie, ogarnięty znieczulicą, egoistyczny w walce o swoje życie. Niektórzy ludzie wydają się nie być jeszcze do końca złagrowani, ich świadomość wykracza poza obóz, np. dialog w „Proszę państwa do gazu” zaczynający się od słów: „Słuchaj Henri, czy my jesteśmy ludzie dobrzy?”, ale w tym samym opowiadaniu przedstawiona jest kobieta, która porzuca własne dziecko.

Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat” – człowiek zniewolony, wyeksploatowany fizycznie, pozbawiony indywidualności, popada w tępotę, bierność. Niektórzy ludzie nie poddają się, zachowują swoje zasady moralne np. Kostylew, dla którego aktem wolności i samostanowienia o sobie jest samobójstwo.

Albert Camus „Dżuma” – Camus nie pisze bezpośrednio o wojnie, ale nawiązuje do problemu zła w sposób metaforyczny. Mieszkańcy zadżumionego miasta Oran przypominają złagrowanych mieszkańców obozów koncentracyjnych. Panikują, starają się uciec przed złem, nie wierzą, że to możliwe itd. (jak wyżej)

Problematyka żydowska. Holocaust jako wyzwanie rzucone człowiekowi.

Biblia – Izraelici naród wybrany

Romantyzm - „Pan Tadeusz”, Jankiel, patriota, emisariusz, pozytywnie ukazany

- Z. Krasiński „Nie-Boska Komedia” Żydzi rządni krwi, wyrachowani, niebezpieczni
Pozytywizm - problem asymilacji Żydów; „Mendel Gdański” – Żyd Polak, wierzy w ludzi, patriota; „Lalka” Szlangbaum, lichwiarz, dorobkiewicz, bez skrupułów

Młoda Polska - „Wesele” Rachela, zmysłowa, przepełniona poetyckością; jej ojciec: stary Żyd, sceptyk, świadomy obcości Żydów w społeczeństwie

- „Ludzie Bezdomni” – ukazanie biedoty Żydów (ulice Ciepła, Krochmalna)

Dwudziestolecie – „Noce i Dnie” – ukazanie żydów jako handlarzy; w końcowej scenie żyd wiezie Barbarę na wozie, symbol tego, że Żydzi nie odwracają się od Polaków w obliczu problemów

Współczesność – „Medaliony”, „Campo di Fiori” Miłosza itd. – martyrologia żydowska, ofiary, heroizm

- „Pamiętniki z powstania warszawskiego” – deheroizacja, Żydzi jako zwykli ludzie

- „Początek” Szczypiorskiego – Żydzi są źli i dobrzy, po wojnie czują się nikim, bez domu

Holocaust – czyli ofiara całopalna. Wobec anihilacji Żydow człowiek może zająć określone stanowisko, być katem, wiernie obserwować lub pomagać. Jest to próba, która ukazuje, na ile człowiek jest ludzki.

- „Początek” – ukazanie Polaków, którzy pomagali, także Niemca, który wiele ryzykował pomagając Żydom.

- „Medaliony” – Marek Edelman miał za zadanie uratować, jak najwięcej Żydów.

- opowiadanie „Przy torze kolejowym” – ukazanie ludzi, którzy zawiedli, sparaliżowani strachem

- „Inny świat” – w epilogu pojawia się Żyd, który składając fałszywe zeznania uratował swoje życie kosztem 4 innych więźniów, szuka wybaczenia, katharsis, ale nie może go znaleźć i cierpi

„Początek” Szczypiorskiego jako powieść o totalitaryzmie

Elementarna cecha totalitaryzmu to obecność władzy we wszystkich dziedzinach życia. Zgodnie z tą definicją wojnę można nazwać zbiorem totalizmów. Całkowicie zmienia ona życie człowieka, zmusza Żydów do ukrywania się przed światem (Henryczek Fichtelbaum), chowaniem pod maską innej tożsamości (Irma Seidenman). Wojna to stały element rzeczywistości, widoczna w każdym aspekcie życia, obecna w ludzkiej psychice.

W „Początku” mamy do czynienia z totalitaryzmem wojennym, totalitaryzmem religijnym (nauki siostry Weroniki, ukrywający się Żydzi muszą znać polskie modlitwy itp.), totalitaryzm życia ludzkiego (strach Miriam Wewer przed urodzeniem dziecka, kobieta boi się, jaki los jest dla żydowskiego dziecka w tej okrutnej rzeczywistości, dziecko od urodzenia jest napiętnowane, żydostwo zdominuje jego życie). Pojawia się kontrast pomiędzy wielkimi totalitaryzmami a zwykłymi zbrodniami. Wielkie totalitaryzmy uprawiają zbrodnie w majestacie prawa. Zwykły bandyta nie może się nawet równać z bandytyzmem systemu (Wiktor Suchowiak).

Postawy wobec zagrożenia wartości w literaturze polskiej i obcej, dawnej i współczesnej

„Początek” Szczypiorskiego – literatura polska, współczesna. Niektórzy Polacy z narażeniem życia pomagają Żydom (Siostra Weronika, prostytutka, która pomaga Henryczkowi Fichtelbaumowi), ale niektórzy są całkowicie zdemoralizowani, próbują zarabiać na zaistniałej sytuacji (np. Piękny Lolo)

Autobiografizm w literaturze (Borowski, Grudziński, Gombrowicz)

„Opowiadania" Borowskiego – ogniwem spajającym wszystkie opowiadania jest postać głównego bohatera o imieniu Tadeusz (jak autor). Istnieją podejrzenia, że to alter-ego Borowskiego, ale raczej nie to było celem autora. Poza tym Tadeusz to wielu różnych bohaterów (Tadek z

„Pożegnania z Marią” to nie ta sama osoba, co np. Tadek z „Dnia na Harmenzach”), więc utwór nie jest raczej autobiograficzny.

„Inny świat” Grudzińskiego – autor, podobnie jak Borowski, sam był więźniem i do kreacji swoich bohaterów na pewno wykorzystał własne doświadczenia. Ludzie tacy jak Kostylew, ich wewnętrzne rozterki, przemyślenia, refleksje na temat jak nisko może upaść człowiek były w pewnym stopniu przemyśleniami samego autora.

„Ferdydurke” Gombrowicz – powieść jest napisana w pierwszej osobie, narrator to uczestnik akcji, główny bohater Józio posiada pewne cechy samego autora, takie jak świadomość wewnętrznej niedojrzałości. Wymowa książki jest bardzo uniwersalna. Autor krytykuje niedojrzałość całego społeczeństwa (możliwe ze siebie też) objawiającą się pozorną postępowością, złym stosunkiem ludzi z wyższych sfer do przedstawicieli niższych sfer.

Komu we współczesnym świecie potrzebne są zasady – odp. na podstawie „Tanga” Mrożka

Mrożek przedstawia świat, gdzie prymitywizm i chamstwo dominują nad zasadami moralnymi i wyższymi wartościami. Absurdalny obraz rodziny w „Tangu” demaskuje zasady, jakim rządzi się komunistyczne społeczeństwo. W tym świecie zasad nie potrzebuje nikt, bo wszystkie już się przeżyły i zostały złamane, oraz nie ma idei potrzebnej by stworzyć nowe. Poszukiwanie dawnych zasad przez głównego bohatera (ślub z Eleonorą) prowadzi do tragedii. Jedyną ideą na jaką natrafia główny bohater jest idea terroru powstaje zasada tyranii i wszystko wraca do punkty wyjścia. Z drugiej strony można powiedzieć, że zasad potrzebują wszyscy ponieważ są one jedyną ucieczką od rozprężenia, bezładu i anarchii otaczającego świata. Można też stwierdzić, że zasad potrzebują Ci, którzy chcą je łamać, bo gdy dochodzi do paradoksalnej sytuacji w której wszystkie możliwe zasady już złamano, społeczeństwo popada w stagnacje, bierność, absolutna wolność doprowadzona do granic absurdu (tak jak rodzina Eugeniusza przedstawiona w „Tangu”).

Człowiek i jego zmaganie się z losem w XX wieku (na przykładach z literatury polskiej i obcej)

„Przedwiośnie” Żeromskiego – Cezary Baryka prowadzi spokojne życie ze swoja rodzina w Baku. Idylle burzy rewolucja, która zabiera mu rodzinę, wielu przyjaciół i pierwsza milosc. Od tamtej pory Cezary poszukuje swojego miejsca w życiu, szuka punktu oparcia, którym staje się dla niego komunistyczna ideologia, jednak i w nią przestaje wierzyć. Zmaga się z losem, poszukując sposobu walki o dobro swojego kraju, jednak nie odnajduje właściwego. Jest człowiekiem uwikłanym w historie, który bezowocnie próbuje odnaleźć się w nowe rzeczywistości.

„Proces” Franz Kafka – główny bohater staje do walki z rozbudowana machina totalitarnej władzy jednak jest skazany na przegraną niczym antyczny bohater, którego los jest zdominowany przez fatum. Józef K. nieudolnie zmaga się z nieuniknionym losem. Nie jest jednak w stanie wygrać z absurdalnym systemem i ponosi klęskę.

„Dżuma” Alberta Camus – dżuma jest kataklizmem niespodziewanie spadającym na ludzi, pokazuje kruchość i bezradność człowieka wobec żywiołu.

Bohaterowie na rożne sposoby zmagają się z losem jaki ich spotkał:

1) Doktor Bernard Rieux – niesie pomoc chorującym, traktuje swoją pracę jak misję, posłannictwo
2) Jean Tarrou – wieczny wędrowiec, który jest zawsze tam gdzie ludzie potrzebują pomocy, pomaga cierpiącym

3) Raymond Rambert – jest w Oranie tylko na krotki czas, dżuma zaskakuje go, uwięziony w mieście stara się uciec z niego, próbuje uciec przed losem, odpowiedzialnością, jednak ostatecznie stawia losowi czoła, walcząc z dżumą jako sanitariusz uczy się prawdziwych wartości (przemiana następuje po tragedii Doktora Rieux)

4) Ojciec Pannelaux – postrzega zły los, dżumę jako karę zesłaną od Boga, nie godzi się z prawda ze zło jest immanentne i może dotknąć każdego. Wreszcie zmienia swoje ortodoksyjne podejście do życia pod wpływem zetknięcia ze śmiercią niewinnego dziecka.

Różne sposoby konstrukcji bohatera (np. "Tango" lub "Kartoteka")

"Tango"

1) Główny bohater Artur: buntownik o cechach romantycznych, poszukując idei nawiązuje do Wielkiej Improwizacji, jest samotnikiem, indywidualistą, przeżywa nieszczęśliwą miłość, przechodzi przemianę wewnętrzną dostosowując się do formy terroru, siły, chamstwa.

2) Edek – postać skonstruowana w sposób komiczny, karykaturalny, ma wyolbrzymiać negatywne cechy człowieka prostego, chamskiego, nieokrzesanego. Podobną karykaturą jest np. Stomil

3) Cała rodzina – relacje rodzinne grupa bohaterów utworu są parodią dramatu mieszczańskiego typu „Moralność p. Dulskiej”, wyśmiewa model nowoczesnej rodziny, tworzy pesymistyczną wizję rozwoju ludzkości.

"Kartoteka" – wszelkie informacje o głównym bohaterze takie jak imię, wiek, są płynne, ciągle się zmieniają. Jest to tzw. jederman, czyli zlepek różnych cech ludzkich, bohater ma być wizytówką całego pokolenia powojennego

Moralistyka, ironia i przesłanie w utworach Zbigniewa Herberta

Moralistyka – próby stworzenia nowego dekalogu, odbudowania moralności pokolenia, które przeżyło wojnę, odnalezienia ładu we współczesnym świecie („Przesłanie Pana Cogito”, „Hymn Fortynbrasa” – czy należy być idealistą jak Hamlet, czy człowiekiem czynu jak Fortynbras)

Ironia – często posługiwał się ironią odwołując się do literatury antycznej, biblii, klasyki literatury. Np. „Nike, która się waha” – najpiękniejsze w bóstwach są cechy ludzkie, „Apollo i Marsjasz” – bezsilność człowieka wobec wyższego żywiołu, „Sprawozdanie z raju” – z humorem i prostotą językową ukazuje raj z ograniczeniami, takimi jak pensje, ceny, rządy, ustrój społeczny.

Przesłanie – wiersze mają często charakter paraboli, przypowieści, ukazują pewne wzorce postępowania, liryka Herberta niesie ze sobą przesłanie, by w chaotycznym powojennym świecie szukać ładu i wartości moralnych.

Refleksja nad rolą poety i problematyka moralna w wierszach Miłosza

Miłosz także jest moralistą i poszukiwaczem sensu życia. Uważa, że jako poeta czasów wojenny ma misje i widzi siebie w roli cichego mściciela („Temu, który skrzywdziłeś” – „nie bądź bezpieczny, poeta pamięta”)

„Wyznanie” - Wiersz ma charakter autobiograficzny i autotematyczny. Podmiot liryczny to poeta, któremu od wieków przypisuje się rolę proroka, duchowego przewodnika, wieszcza. Sam poeta zaś nie do końca czuje się godny wywyższenia. Adresatem utworu jest Pan Bóg, do którego autor kieruje charakterystyczne dla modlitwy apostroficzne określenia. Poeta nie czuje się kimś wyjątkowym i niezwykłym. Dlatego chcąc uzmysłowić to czytelnikom wylicza fakty przyzwyczajenia, które świadczą o tym, że jest zwykłym człowiekiem np. lubi dżem truskawkowy, mrożoną wódkę, śledzie, dobre jedzenie, podobają mu się kobiety. Jednym słowem jest pospolity. A ci którzy zdadzą sobie z tego sprawę, nie dadzą wiary jego "proroctwu". Stąd pytanie retoryczne : "A mnie kto by uwierzył".

„Sens"

Pytanie o to co dzieje się po smierci. Podmiot liryczny zakłada dwie możliwości, które prezentuje w sposób metafizyczny :

- istnienie życie pozagrobowe (postawa chrześcijańska - "zobaczę podszewkę świata"

- nie ma życia pozagrobowego (postawa racjonalistyczna, ateistyczna "jeżeli nie ma podszewki świata"). Miłosz stawia problem, ale nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Wątpliwość pozostaje nadal. Zdaniem poety jedynym ze środków walki z bezsensem życia może być sztuka - poezja. Ona to właśnie zajmuje się m.in. problemami natury egzystencjalnej i ontologicznej.

"Moja wierna mowo"

Wiersz autotematyczny. Poeta czuje się wewnętrznie rozdarty. Z jednej strony tęskni za mową wiersza będącą synonimem ojczyzny. Z drugiej strony zdaje sobie sprawę z wad narodowych Polaków. Stąd krytyczne słowa pod ich adresem wyrażające niechęć do polskiej obyczajowości, stereotypów "mowa powieszonych, upodlonych, nienawidzących". „upodlenie” to prawdopodobnie aluzja do stalinizmu. Tragizm poety na emigracji, bolesny dla samego autora bunt przeciwko polskości.