Groteska w "Mistrzu i Malgorzacie" Michaiła Bułhakowa

Groteska to określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest ostentacyjne odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, niezgodnego ze zdroworozsądkową wizją obrazu rzeczywistości. Charakteryzuje się przemieszaniem tragizmu i komizmu, grozy i żartu, rzeczy wzniosłych z banalnymi. Sytuacje groteskowe są absurdalne, fantastyczne, karykaturalne. Liczni twórcy posługują się groteską, aby za jej pomoca przekazać pewne prawdy o świecie i ludziach. Tak postepuje Michaił Bułhakow w 'Mistrzu i Małgorzacie', swym wielkim dziele.

Utwory groteskowe charakteryzują się fantastyką i przemieszaniem sprzecznych porządków motywacyjnych, np. realistycznego i baśniowego. W M&M ta cecha groteski objawia się wyraźnie w postaciach Wolanda i jego świty. Ich działalność łamie ogólnie przyjęte łancuchy przyczynowo- skutkowe, jest niepojeta dla zwykłych ludzi, wzbudza strach i niedowierzanie. Szatan wprowadza do powieści również swoisty element grozy, która skontrastowana zostaje z komicznym zachowaniem jego świty. Zaakcentowana jest tu inna cecha groteski, którą jest niejednolitość nastroju i stylu, wymieszanie elementów grozy z żartem, komizmu z tragizmem.

Świat przedstawiony w M&M jest światem, w którym nastąpił przewrót wartości. Obraz życia ludzi ukazany przez Bułhakowa jest absurdalny i groteskowy, gdyż pozbawiony jest wszelkich norm etycznych, a zachowanie ludzi nie poddaje się logicznej interpretacji. Groteskowy jest również sposób ukazania niektórych bohaterów. W charakterystyce osób groteskowe efekty osiąga się poprzez wyolbrzymianie wybranych cech, zwłaszcza negatywnych, a także poprzez karykaturę. Bułhakow skupia się na wpływie systemu komunistycznego na ludzi i na ich dostosowanie się do życia w państwie, gdzie nie istnieje logicznie określny system wartości. Widzimy więc ludzi obłudnych, zakłamanych, gotowych na wszystko dla własnych korzyści, jak np. Alojzy Mogarycz, który, udając przyjaciela Mistrza, doniósł na niego władzom licząc na mieszkanie pisarza. W powieści przedstawione są też sięgające granic absurdu pozory pracy oraz biurokracja w moskiewskich urzędach. W Komisji Nadzoru Widowisk i Rozrywek Lżejszego Gatunku urzędnicy zamiast pracowac uczestniczą w spotkaniach różnych kółek, a Nikołaj Iwanowicz żąda od Wolanda pisemnego zaświadczenia, że spędził noc na balu u szatana.

Bułhakow w M&M przedstawia świat absurdalny i groteskowy, w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość w komunistycznej Rosji. Świadomie deformuje rzeczywistość wyolbrzymiając pewne cechy, aby ujawnić absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii socjalizmu. W powieści przeplatają się postacie i wydarzenia fantastyczne i rzeczywiste, niezwykłe jest również to, że postępujący zgodnie z określonymi wartościami etycznymi szatan jest niejednokrotnie bardziej realny niż codzienne sytuacje w Moskwie zniewolonej absurdalnym systemem. Groteska ośmiesza nie tylko pojedyncze osoby, ale także służy do kompromitacji i demaskacji obłudy, zakłamania, głupoty i tchórzostwa, cech obecnych w całym przedstawionym świecie.