Krzyżacy

KRZYŻACY, właśc. Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przyjęta w Polsce nazwa niem. zakonu rycerskiego, w Niemczech zw. Zakonem Niem.; zał. 1190 w Palestynie i przekształcony 1198 w zakon rycerski; gł. jego zadaniem miała być opieka nad pielgrzymami i chorymi oraz walka z tzw. niewiernymi; na jego czele stał w. mistrz i kapituła.

Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania w. mistrz rozpoczął starania o przeniesienie zakonu do Europy. W 1211 król węg. Andrzej II powołał Krzyżaków do obrony pd. granic Siedmiogrodu przed Połowcami, jednak ich dążenie do stworzenia własnego państwa spowodowało, że 1224–25 zostali usunięci z Węgier.

W 1226 wezwani przez Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami, przybyli 1230 do ziemi chełmińskiej; 1231–33 opanowali ją (nadana im częściowo przez Konrada Mazowieckiego w lenno), a do 1283 dokonali podboju Prus; 1233 do Krzyżaków przyłączyła się część zakonu dobrzyńskiego, a 1237 kawalerowie mieczowi w Inflantach.

Krzyżacy, popierani przez cesarstwo i papiestwo, utworzyli na zajętych ziemiach własne państwo zakonne, dążące do stałego poszerzenia swych granic kosztem sąsiadów. Po objęciu Inflant Krzyżacy próbowali ekspansji na Rusi, ponieśli jednak klęskę w bitwie na jeziorze Pejpus (1242).

W poł. XIII w. opanowali Sambię, usiłowali także podbić Żmudź. W 1308–09 zajęli Pomorze Gdańskie, co zapoczątkowało okres długotrwałych wojen z Polską (wojny polsko-krzyżackie); pierwszy ich etap zakończył się 1343 pokojem kaliskim.

Podstawą potęgi polit. zakonu była znakomita organizacja ekon. (rozwój handlu i rzemiosła, kolonizacja), która doprowadziła w poł. XIV w. do uzyskania przez Krzyżaków czołowej pozycji w basenie M. Bałtyckiego. Stałe walki z Litwą przyniosły Krzyżakom sławę międzynar. i ściągały na wyprawy rycerzy eur., prowadziły jednak do utraty przez zakon jego rel. charakteru. Zagrożenie przez Krzyżaków Litwy (zwł. Żmudzi) stało się jedną z przyczyn unii pol.-litew. w Krewie 1385.

W 1409 Krzyżacy rozpoczęli tzw. wielką wojnę, ponosząc klęskę pod Grunwaldem 1410; nastąpiło załamanie potęgi polit. i gosp. zakonu. Dalsze wojny z Polską (1414–21 i 1431–35) doprowadziły do zubożenia ludności państwa zakonnego i konfliktu z dynamicznie rozwijającymi się miastami (Gdańsk, Toruń, Elbląg) oraz rycerstwem, mającym mniejsze uprawnienia od szlachty polskiej.

W 1440 przedstawiciele rycerstwa i miast prus. utworzyli - Związek Pruski, 1454 wzniecili powstanie zbrojne i poddali całość ziem prus. Kazimierzowi IV Jagiellończykowi, który wydał akt inkorporacyjny Prus do Korony; wywołana tym wojna trzynastoletnia zakończyła się sukcesem Polski i pokojem toruńskim 1466.

Dążenie zakonu do obalenia postanowień pokoju tor. stało się przyczyną wybuchu nowej wojny pol.-krzyżackiej 1519–21, przerwanej rozejmem w Toruniu; w. mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon i przyjąwszy luteranizm przekształcił go w księstwo świeckie, tzw. Prusy Książęce, z którego 1525 złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi I Staremu.

Krzyżacy w Inflantach, którzy pod koniec XV w. uniezależnili się od w. mistrza, w istocie stanowili odrębne państwo zakonne; w sytuacji rozprężenia wewn. i osłabienia zakonu inflanckiego, 1558 nastąpił wybuch wojny inflanckiej; wobec niepowodzenia obrony mistrz inflancki, G. Kettler, przeprowadził 1561 sekularyzację zakonu i poddał go Polsce i Litwie.

Zakon w uszczuplonych rozmiarach, przetrwał w Niemczech; 1809 ces. Napoleon I rozwiązał zakon, którego schronieniem stał się dwór Habsburgów w Wiedniu; 1918 zatracił rycerski charakter, stał się zakonem duchownym; w Austrii działał do 1938, po jej włączeniu do III Rzeszy, nielegalnie; 1947 zalegalizowany przez rząd austr.; istnieje w Austrii, Włoszech, Niemczech, Belgii, Słowenii i na Morawach; zajmuje się działalnością duszpasterską, oświat. i charytatywną.