Krzyżacy - opis encyklopedyczny zakonu

Krzyżacy

oficjalna nazwa: Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu Niemieckiego w Jerozolimie, łac. Ordo fratrum hospitalis sanctae Mariae Theutonicorum Ierosolimitanorum

Zakon rycerski powstały w czasie krucjat do Ziemi Świętej; założony 1190 w Palestynie i przekształcony 1198 w zakon rycerski.
Głównym jego zadaniem miała być opieka nad pielgrzymami i chorymi oraz walka z tzw. Niewiernymi. Na czele zakonu stał wysoki mistrz i kapituła.

Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania wielki mistrz rozpoczął starania o przeniesienie zakonu do Europy.

W 1226 wezwani przez Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami, przybyli w 1230 do ziemi chełmińskiej; w latach 1231–33 opanowali ją, a do 1283 dokonali podboju Prus.

Krzyżacy, popierani przez cesarstwo i papiestwo, utworzyli na zajętych ziemiach własne państwo zakonne, dążące do stałego poszerzenia swych granic kosztem sąsiadów. Po objęciu Inflant Krzyżacy próbowali ekspansji na Rusi, ponieśli jednak klęskę w bitwie na jeziorze Pejpus. W poł. XIII w. opanowali Sambię, usiłowali także podbić Żmudź. W latach 1308–09 zajęli Pomorze Gdańskie, co zapoczątkowało okres długotrwałych wojen polsko-krzyżackich. Pierwszy ich etap zakończył się w 1343 pokojem kaliskim.

Podstawą potęgi politycznej zakonu była znakomita organizacja ekonomiczna (rozwój handlu i rzemiosła, kolonizacja), która doprowadziła w połowie XIV w. do uzyskania przez Krzyżaków czołowej pozycji w basenie Morza Bałtyckiego.

Stałe walki z Litwą przyniosły Krzyżakom sławę międzynarodową i ściągały na wyprawy rycerzy europejskich. Prowadziły jednak do utraty przez zakon jego religijnego charakteru. Zagrożenie przez Krzyżaków Litwy (zwł. Żmudzi) stało się jedną z przyczyn unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385. W 1409 Krzyżacy rozpoczęli tzw. wielką wojnę, ponosząc klęskę pod Grunwaldem 1410.

Wtedy nastąpiło załamanie potęgi politycznej i gospodarczej zakonu. Dalsze wojny z Polską (1414–21 i 1431–35) doprowadziły do zubożenia ludności państwa zakonnego i konfliktu z dynamicznie rozwijającymi się miastami (Gdańsk, Toruń, Elbląg) oraz rycerstwem, mającym mniejsze uprawnienia od szlachty polskiej.

W 1440 przedstawiciele rycerstwa i miast pruskich utworzyli Związek Pruski, w 1454 wzniecili powstanie zbrojne i poddali całość ziem pruskich Kazimierzowi IV Jagiellończykowi, który wydał akt inkorporacyjny Prus do Korony. Wywołana tym wojna trzynastoletnia zakończyła się sukcesem Polski i pokojem toruńskim zawartym w roku 1466.

Dążenie zakonu do obalenia postanowień pokoju toruńskiego stało się przyczyną wybuchu nowej wojny polsko-krzyżackiej 1519–21, przerwanej rozejmem w Toruniu.

Wielki mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon i przyjąwszy luteranizm przekształcił go w księstwo świeckie, tzw. Prusy Książęce, z którego 1525 złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi I Staremu.

Krzyżacy w Inflantach, którzy pod koniec XV w. uniezależnili się od wielkiego mistrza, w istocie stanowili odrębne państwo zakonne; w sytuacji rozprężenia wewnętrznego i osłabienia zakonu inflanckiego w 1558 roku, nastąpił wybuch wojny inflanckiej trwającej przez lata 1558–83.

Wobec niepowodzenia obrony mistrz inflancki, G. Kettler, przeprowadził w 1561 sekularyzację zakonu i poddał go Polsce i Litwie. Zakon w uszczuplonych rozmiarach, przetrwał w Niemczech. W 1809 cesarz Napoleon I rozwiązał zakon, którego schronieniem stał się dwór Habsburgów w Wiedniu.

W 1918 zakon Krzyżacki zatracił rycerski charakter, stał się zakonem duchownym. W Austrii działał do 1938, po jej włączeniu do III Rzeszy nielegalnie.

W 1947 zalegalizowany przez rząd austriacki; istnieje w Austrii, Włoszech, Niemczech, Belgii, Słowenii i na Morawach. Dziś zajmuje się działalnością duszpasterską, oświatową i charytatywną.