Przeszłość geologiczna Polski

KSZTALTOWANIE POWIERZCHNI ZIEMII

CZYNNIKI WEWNETRZNE
=> powoduja ruchy skorupy ziemskiej, powstawanie uskokow i szczelin, wypietrzanie istniejacych lub tworzenie nowych lancuchow i pasm gorskich.
=>prowadza do powstania form wkleslych i wypuklych. Wulkanizm, trzesienia Ziemi, ruchy ziemiotworcze i gorotworcze.

CZYNNIKI ZEWNETRZNE=> sa m.in. przyczynami wietrzenia i erozji. Prowadza do wyrownania terenu.
Tak sie stalo wiele mln. lat temu z Sudetami i Gorami Swietokrzyskimi.
Zostaly niemal calkowicie zniszczone przez dzialanie czynnikow zewnetrznych.
=>Gdyby nie kolejne ruchy gorotworcze(orogenezy) nie byloby Sudetow, Gor Swietokrzyskich=>przyklad “odmladzania gor”.

Przewaga nizin w Polsce wynika z budowy geologicznej. Polska lezy na obszarze platformy wschodnio-europejskiej ktora stanowi gruby fundament skal krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych).
Ruchy gorotworcze wystapily w Polsce Poludniowej.

W ERZE PALEOZOICZNEJ
dwa razy wystapily ruchy gorotworcze:
-orogeneza kaledonska (skandowaniu ulegly Sudety i gory Swietokrzyskie)
-orogeneza hercynska(ponownie ulegly faldowaniu sudety i gory Swietokrzyskie i trzon krystaliczny Tatr-zbudowany ze skal magmowych i przeobrazonych. Wystepowaly rowniez zjawiska wulkaniczne, powstawaly skaly magmowe-bazalty,wydostawaly sie z glebi na powierzchnie Ziemi zw. metali. Pomiedzy powstalymi gorami utworzyly sie ogromne zaglebienia

Karbon-klimat wilgotny,rozwoj roslinnosci, w obnizeniach – tam gdzie bylo najwiecej roslinnosci powstawal wegiel kamienny.
Perma-na polnocnej i srodkowej Polsce bylo plytkie morze. Wapienie i skaly osadowe min. sol kamienna i potasowa (Dzisiaj wydobywana w okolicach Klodawy). Powstaly w wyniku wietrzenia skal rudy miedzi.

Orogeneza kaledonska=>powstaly gory swietokrzyskie i Sudety
Orogenza hercynska=>powstal rzon (fundament) krystaliczny Tatr,wypietrzone gory Swietokrzyskie i Karpaty.
Orogeneza alpejska=>wystapily na przelomie ery mezozoicznej i kenozoicznej. Zostaly wydzwigniete i sfaldowane Karpaty, wydzwigniete wyzyny, powstalo zapadlisko podkarpackie, nastapilo odmlodzenie rzezby(ponowne wydzwigniecie) gor Swietokrzyskich i Sudetow. Sudety ulegly popekaniu i wydzwignieciu jednych partii wzgledem innych, powstaly gory zrebowe.

ERA MEZOZOICZNA
W akwenach morskich na terenie Polski zaczely powstawac skaly opsadowe:wapienne, dolomity, piaskowce.
Pod koniec ery mezozoicznej prawie cala Polska zalana byla mrozem. Zaczely sie kolejne ruchy gorotworcze i orogeneza alpejska – powstanie Karpat i odmlodzenie Sudetow i Gor Swietokrzyskich. 3x Polska zostala zalana.
W morzach osadzaly sie rudy cynku i olowiu (wyzyna slaska). Powstalo zapadlisko podkarpackie. Zostaly wydzwigniete wyzyny. Sudety ulegly popekaniu, utworzyly sie uskoki i zreby.

ERA KENOZOICZNA
-trzeciorzed-wystepowaly plytkie morza i osadzaly sie gipsy i wapienie, tworzyly sie poklady siarki (kotlina sandomierska) na obszarze pogorza karpackiego tworzyla sie ropa i gaz ziemny, Bochmia i Wieliczka – sol. W Polsce srodkowej w klimacie wilgotnym goracym tworzyly sie poklady wegla brunatnego. Ma 300 mln. lat. Orogeneza alpejska byly wulkany i skaly magmowe. Pod koniec klimat znacznie sie ochlodzil

CZWARTORZED
1)Na poczatku czwartorzedu wystapila epoka lodowcowa-plystocen. Na obszarze Polski wystapily 3 duze zlodowacenia – sa wyrazne slady.
-zlodowacenie poludniowo-polskie (krakowskie)
-zlodowacenie srodkowo polskie nie objelo obszarow gor i wyzyn
-zlodowacenie polnocnopolskie (baltyckie) pobrzeza i pojeziera). W gorach – Tatry i Karkonosze – lodowce gorskie.

FORMY POLODOWCOWE
-glazy narzutowe-skaly przeniesione przez lodowiec
Morena denna-obszar falisty lub rowninnny z gliny na ktorym zalega lodowiec
Morena czolowa-ciag pagorkow ktore powstaly przed czolem lodowca i zbudowane jest z np. glin,piaskow, zwirow – rozne. Wyznaczaja zasieg zlodowacen
Jeziora rynnowe-utworzyly sie w rynnach wyrzezbionych przez wody z topniejacego lodowca. Waskie glebokie np. Hancza
Jeziora morenowe-powstawaly w zaglebieniach
Moreny denne-szerokie, plytkie np. Sniadrwy.
pradolina-szerokie doliny odplywu wod polodowcowych. Sa rownolegle do czola lodowca.
less-pylasta skala,skladajaca sie z drobnych okruchow kwarcu,nawianych przez wiatry wiejace od ladolodu
sandr-rozlegle,plaskie pola piaskow wyplykane przez wody z ladolodu

W Tatrach w wyniku lodowcow gorskich powstaly jeziora cyrkowa (powstaly w zaglebieniach gdzie zbieral sie lod). Powstalu doliny polodowcowe. Sa w Tatrach wysokich. Dolina pieciu stawow, dolina gasiennicowa.

KALOCEN
Klimat sie ocieplil, powstalo M. Baltyckie, stopnialy lodowce. Uksztaltowala sie siec rzeczna w Polsce. Tworzyly sie w srodkowej polsce wydmy srodladowe(najwieksze sa w Puszczy Kampinowskiej) zaczela pojawiac sie roslinnosc, gleby. Na obszarach wapiennych powstaly zjawiska krasowe.

Ziemia ma 4,5 miliarda lat.
1.PREKAMBR
1) ARCHAICZNA=> rozpoczelo sie formowanie skorupy ziemskiej.
2) PROTEROZOICZNA => ksztaltowaniu sie litosfery towarzyszly ruchy gorotworcze oraz zjawisko wulkaniczne.
UFORMOWALO SIE=>szereg tzw. platform kontynentalnych, bedacych najstarszymi czesciami kontynentow => jedna z nich jest platforma wschodnioeuropejska, na ktorej znajduje sie wschodnia czesc obecnego obszaru Polski. => Najwiecej bylo procesow zewnetrznych.
2.PALEOZOICZNA
1)KAMBR=>czesc obecnego obszaru Polski zajmowalo morze.
Powstaly w nim grube poklady wapieni (obszar obecnych Sudetow)
oraz piaskowcow i lupkow (teren obecnych Gor Swietokrzyskich)
2)ORDOWIK
3)SYLUR
orogeneza kaledonska. =>doprowadzila ona do czesciowego sfaldowania Sudetow i Gor Swietokrzyskich
4)DEWON =>klimat ulegl ociepleniu.
tereny pokryte morzem – m.in. w Gorach Swietokrzyskich i na Wyzynie Krakowsko-Czestochowskiej – utworzyly sie grube osady wapieni.
Rozpoczely sie ponowne ruchy gorotworcze =>orogeneza hercynska.
5)KARBON=>doprowadzila ona do ponownego wypietrzenia Sudetow i Gor Swietokrzyskich oraz do powstania w pasie Polski srodkowej 3 wyraznych obnizen.
Ich bagniste dna porosniete byly bujnie drzewiastymi skrzypami, paprociami i widlakami. =>Zaglebienia te przykryte zostaly roznego rodzaju osadami. =>Znajdujace sie pod nimi rosliny przeksztalcily sie w wegiel kamienny.=> W ten sposob powstaly zloza tego surowca (zaglebia: Gornoslaskie, Dolnoslaskie i Lubelskie).
=>orogenezie hercynskiej towarzyszyly zjawiska wulkaniczne => wylewy lawy i powstawanie gor wulkanicznych. To wlasnie dzieki zjawiskom wulkanicznym powstaly granitowe trzony Karkonoszy i Tatr. W Sudetach zjawiska te przyczynily sie do powstania niewielkich, lecz licznych zloz rud zelaza,cynku,miedzi, olowiu , uranu, srebra i zlota.
6)PERM=>srodkowa i polnocna czesc Polski zalana byla morzem. Osadzaly sie w nim margle i wapienie, tworzyly poklady soli kamiennej i potasowej (zaglebia:Pomorskie,Wielkopolskie i Przedsudeckie). Na przedpolu Sudetow powstaly jedne z najwiekszych na swiecie zloza miedzi (Zaglebie Legnicko-Glogowskie).
3.MEZOZOICZNA
=>w rozleglych akwenach morskich pokrywajacych obrecny obszar Polski tworzyly sie skaly osadowe:wapienie, dolomity i piaskowce, z ktorych zbudowane sa w czesci Wyzyna Malopolska i Wyzyna Lubelska. U schylku ery mezozoicznej niemal caly obszar Polski zalany byl morzem. Tylko niewielkie tereny wystawaly ponad poziom wody. Pod koniec tej ery rozpoczely sie kolejne ruchy gorotworcze-trwajaca do dzis orogeneza alpejska.
1)TRIAS
2)JURA
3)KREDA
4.KENOZOICZNA
TRZECIORZED=>
1 polowa=>orogeneza alpejska doprowadzila do wydzwigniecia srodkowej czesci obecnego obszaru Polski=>powstal tam lad. Nadal jednak cala polnocna czesc Polski byla zalana plytkim morzem, a obszar obecnych Karpat pokrywalo glebokie morze, sponad ktorego wystawala “wyspa” dzisiejszych Tatr.
W glebokim morzu gromadzily sie osady pochodzace glownie z niszczenia sasiadujacych z nim ladow. Osady te utworzyly tzw. flisz karpacki, zbudowany przede wszystkim z piaskowcow i lupkow.
2 polowa=>ciagle dzialanie sil wewnetrznych podczas orogenezy alpejskiej doprowadzilo do wyniesienia ponad poziom morza niemal calego obszaru dzisiejszej Polski.Na przedpolu tego nowego pasma gorskiego utworzylo sie zalane woda zapadlisko przedkarpackie (obecne kotliny:Sandomierska i Oswiecimska).
Orogeneza alpejska=>przyczynila sie ponadto do ponownego wyniesienia Sudetow i Gor Swietokrzyskich(bardzo zniszczonych przez czynniki zewnetrzne). Gdyby nie faldowanie alpejskie, nie istnialyby one dzis w krajobrazie.
Sudety=>powstaly liczne pekniecia i uskoki. Wzdluz nich poszczegolne bloki skalne podniosly sie lub opadly, tworzac gory zrebowe. Ponownie wystapily tu zjawiska wulkaniczne. Byly to glownie wylewy bazaltowe.
Pod koniec=>w warunkach cieplego i suchego klimatu, morze wypelniajace zapadlisko przedkarpacie wyschlo. W trakcie jego zanikania utworzyly sie zloza soli kamiennej (Bochnia, Wieliczka) i gipsu. Z gipsow, w wyniku dzialania bakterii, powstaly pozniej zloza siarki (Zaglebie Tarnobrzeskie). W polnocnej czesci Karpat powstaly ponadto zloza ropy naftowej i gazu ziemnego (zaglebia:Karpackie i Przedgorskie). W srodkowym pasie Polski utworzyly sie ogromne zloza wegla brunatnego(zaglebia: Belchatowskie, Koninskie, Wielkopolskie i Zachodnie).
CZWARTORZED=> dzieli sie na plejstocen i holocent
na poczatku=>wystapila epoka lodowcowa-PLEJSTOCEN
Klimat na kuli ziemskiej zaczal sie oziebiac. Na polnocnych obszarach naszego globu zgromadzily sie ogromne masy lodu. W miare uplywu czasu bylo go coraz wiecej, az zaczal sie przesuwac na poludnie, pokrywajac lodowa czapa coraz wieksze obszary Ameryki Polnocnej, Europy i Azji.
W wypadku Europy ladolod “narodzil sie” na Polwyspie Skandynawskim => nazywamy go ladolodem skandynawskim. Stamtad nasuwal sie kilkakrotnie m.in. na terytorium Polski.
ZLODOWACENIE POLUDNIOWOPOLSKIE=>ok. 600 tys lat temu czolo ogromnej lodowej czapy o grubosci blisko 2 km dotarlo do podnozy Karpat i Sudetow. Objelo ono niemal caly obszar dzisiejszej Polski. W swej wedrowce z polnocy ladolod wyrywal z podloza ogromne ilosc materialu skalnego:glazy,zwir.piasek,glebe. Wszystko to zostalo wtopione w lod i naniesione na obszar Polski.
Okolo 430 tys lat temu w wyniku ocieplenia klimatu, ladolod skandynawski stopnial. POZOSTAWIL PO SOBIE:
=>morena denna-powstala gdy niemal caly obszar dzisiejszej Polski zaslany zostal gruba warstwa materialu skalnego przyniesionego z Polwyspu Skandynawskiego: glazami, zwirem, piaskiem i glina.
=>morena czolowa-powstala gdy znaczna czesc materialu skalnego przenoszona byla z Polwyspu Skandynawskiego do stojacego czola ladolodu. Tam ten material “uwalnial sie” z lodu i gromadzil w podluzne pasy wzniesien.
=>jeziora rynnowe(waskie, glebokie np. Hancza)-powstaly gdy stopnial lod w wielu z podluznych poludnikowych zaglebien(zwanych rynnami) wymytych przez wody plynace w szczelinach pod ladolodem.
=>jeziora morenowe(szerokie,plytkie, np.Sniadrwy)-powstale w zaglebieniach pomiedzy wzniesieniami moreny czolowej oraz w zaglebieniach moreny dennej.
=>sandry-powstale przez wody wyplywajace spod ladolodu oraz pochodzace z topnienia jego czola ktore wyplukiwaly z moren czolowych piasek,usypujac przed nimi rozlegle,plaskie pola piaskow.
=>pradoliny-powstale gdy ogromne ilosci wody wyplywajacej spod ladolodu, wody pochodzace z topnienia jego czola oraz wody rzek plynacych z poludnia utworzyly wielka,potezna rzeke. Plynela ona na zachod, wzdluz czola ladolodu, zlobiac kilkusetkilometrowej dlugosci doline rzeczna.

ZLODOWACENIE SRODKOWOPOLSKIE=>Po ociepleniu, trawalacym ok 20 tys lat, znowu nastapilo ochlodzenie klimatu. Po raz kolejny ladolod nasunal sie m.in.na teren Polski. Pokryl on jednak znacznie mniejszy obszar.
U czola ladolodu znow powstal pas moren czolowych,pola sandrowe i pradolina, zas pod ladolodem wyzlobione zostaly rynny. Po jego stopnieniu pozostala gruba warstwa moreny dennej.
To jednak nadal nie koniec. Na poludnie od ladolodu panowal klimat subpolarny. Ziemia byla tam zamarznieta do glebokosci od kilku do kilkuset metrow. Podczas, zazwyczaj krotkich,okresow ocieplenia rozmarzala tylko wierzchnia warstwa gruntu,ktora splywala po zamarznietym podlozu. Powodowalo to obnizenie i splaszczenie wzniesien znajdujacych sie na poludnie od czola ladoladu. Duze wahania temperatury powietrza byly przyczyna wietrzenia skal.
goloborza=>najbardziej znane skutki wietrzenia na przedpolu ladolodu, wystepujace w Gorach Swietokrzyskich, rumowiska skalne.
Na poludnie od ladolodu znaczne obszary pokryte zostaly lessem.
less=>pylasta skala zwiezla,skladajaca sie z drobnych okruchow kwarcu,nawianych przez wiatry wiejace od ladolodu. Less osadzony zostal m.in. na Nizinie Slaskiej, obrzezach Gor Swietokrzyskich oraz w poludniowej czesci Wyzyny Lubelskiej. Na lessach powstaly bardzo urodzajne gleby.
wydmy=>usypane na sandrach, efekt dzialnia wiatru na poludnie od ladolodu skandynawskiego. Obecnie sa najczesciej porosniete lasami.
Kolejne ocieplenie klimatu=> wycofanie sie ladolodu zlodowacenia srodkowopolskiego na polnoc. Nie cofal sie on jednak rownomiernie – na dluzej zatrzymal sie m.in. wzdluz linii okreslanej jako stadial Warty. I znowu historia sie powtorzyla. Powstaly pasy moren czolowych widoczne dzisiaj w krajobrazie Polski m.in. jako Wzgorza Dalkowskie i Wzgorza Trzebnieckie(na polnoc od Wroclawia). Usypane zostaly kolejne piaskowe pola sandrowe, powstaly kolejne rynny, pradolina oraz wiele jezior.

ZLODOWACENIE POLNOCNOPOLSKIE=>ostatnie zlodowacenie, ktore wywarlo silny wplyw na krajobraz Polski. Objelo ono juz tylko polnocna czesc Polski.
POZOSTAWILO=>moreny czolowe i morene denna, sandry, jeziora itd. Wycofujac sie na polnoc, ladolod zlodowacenia polnocnopolskiego zatrzymal sie nieco dluzej wzdluz linii okreslanej jako faza pomorska. Pasa wzgorz na obecnych pojezierzach – Pomorskim i Mazurskim – to moreny czolowe, powstale podczas fazy pomorskiej zlodowacenia polnocnopolskiego.
KRAJOBRAZ POLODOWCOWY=>ok 12 tys lat temu ladolod ostatecznie stopnial=> zakonczyla sie epoka lodowcowa.
SLADY=>
1.Znaczna czesc obszaru Polski zostala pokryta warstwa moreny dennej.
2.Powstalo kilka pasow rzezby polodowcowej, z ktorych kazdy sklada sie z ciagow moren czolowych, sandrow, jezior i pradoliny.
3.Na poludniu znaczne tereny pokryte zostaly warstwa lessu.
4.Ladolod skandynawski byl najpotezniejszym rzezbiarzem krajobrazu Polski-osady polodowcowe (plejstocenskie) pokrywaja przewazajaca czesc obszaru naszego kraju. Powstala w epoce lodowcowej rzezba tereny nie jest jednak obecnie rownie dobrze zachowana i widoczna na calym obszarze naszego kraju. Rzezba tych terenow, ktore na zostaly objete pozniejszymi zlodowaceniami, niszczona byla przez czynniki zewnetrzne znacznie dluzej niz rzezba terenu uksztaltowana przez zlodowacenia pozniejsze.
NP. rzezba polodowcowa kotlin podkarpackich i wyzyn (zlodow.poludniowopolskie) =>praktycznie juz nie istnieje.
wyzyny=>jedyne slady po epoce lodowcowej sa lessy i goloborza
kotliny podkarpackie=>niezbyt grupa warstwa moreny dennej. Jeziora pozarastaly i zanikly.
1.ocieplil sie klimat, ustapil ladolud, powstalo morze Baltyckie
2.uformowalo sie siec rzeczna
3.zaczela sie pojawiac roslinnosc, zwierzeta
4.powstawaly gleby

KRAJOBRAZ STAROGLACJALNY
=>niziny srodkowopolskie, przewaga rownin, formy polodowcowe ulegly wyrownaniu, brak jezior, szerokie pradoliny i mala grubosc osadow polodowcowych. wydmy srodladowe
=>obszar nizin srodkowopolskich, formy polodowcowe zlodowacenia srodkowo poskie ulegly zrownaniu. Nie ma jezior polodowcowych, fragmenty moren czolowych, sa szerokie pradoliny, wydmy srodladowe. Mala grubosc osadow polodowcowych.
KRAJOBRAZ MLODOGLACJALNY
=>(mlodolodowcowy)-wystepuje na pojezierzach i pobrzezach, obszar ostatniego zlodowacenia, zachowaly sie wyrazne formy polodowcowe: pagorki, jeziora, duza grubosc osadow polodowcowych.
=>nazywamy tak najlepiej zachowany krajobraz polodowcowy powstaly podczas zlodowacenia polnocnopolskiego. Pobrzeza i pojezierza Polskie, wyraznie zachowaly sie formy polodowcowe:pagorki morenowe, jeziora polodowcowe, duza grubosc obszarow polodowcowych.

Wiek ziemi określa się na 4.5 mld lat. Polska jest obszarem
nizinnym ponieważ obszar nizinny leży na grubej pokrywie
skał krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych), platformy
wschodnioeuropejskiej, która nie uległa sfałdowaniu.
Ruchy górotwórcze wystąpiły w Polsce południowej.
W paleozoiku wystąpiły 3 orogenezy:
1.Orogeneza kaledońska – początek powstania Gór
Świętokrzyskich i Sudetów.
2.Orogeneza hercyńska ostateczne wypiętrzenie Sudetów
i Gór Świętokrzyskich. Powstał fundament krystaliczny Tatr.
3.Orogeneza alpejska - pod koniec ery Menozoicznej i początku
Kenozoicznej wydźwignięte zostały wyżyny. Nastąpiło
odmłodzenie Sudetów i Gór Świętokrzyskich. Wydźwignięcie
Sudetów spowodowało popękanie skał, jedne bloki skalne się
podnosiły, a inne obniżały. Sudety są górami zrębowymi, a
Karpaty fałdowymi. Ruchom górotwórczym towarzyszyła silna
działalność wulkaniczna – powstały skały magmowe. Z magmą
wydostawały się na powierzchnie związki metali w karbonie
tworzył się węgiel kamienny. W trzeciorzędzie powstał węgiel
brunatny. W płytkich morzach osadziła się sól kamienna. W
erze mezozoicznej obszar polski kilkakrotnie był zalany morzem.
Powstawały skały wapienne (głownie organiczne). W
trzeciorzędzie powstała siarka kotliny sandomierskiej i tworzyła
się ropa naftowa i gaz ziemny.
Czwartorzęd dzieli się na plejstocen i holocen.
Plejstocen-nazywamy epoką lodowcową.
W Polsce wystąpiły 3 różne zlodowacenia:
-południowopolskie –środkowopolskie –północnopolskie
Formy polodowcowe:
*morena czołowa - pagórki powstałe przed czołem lodowca
*morena denna- obszar płaski lub falisty powstały pod
lądolodem (głownie z gliny)
*pradolina-szeroka dolina odpływu wód polodowcowych
równoległa do czoła lodowca
*sandry piaszczyste- żwirowe stożki równinne powstałe w
wyniku osadzania osadów (piasków i żwirów) wypłukanych
przez wody wypływających z pod lodowca
*jeziora rynnowe(wąskie, podłużne i głębokie powstałe w
wyniku rzeźbienia podłoża przez wody polodowcowe)
Przykład jeziora rynnowego jest Gopło.
*jeziora morenowe- powstała w zagłębieniach pomiędzy
wzniesieniami moreny dennej (płytkie, lecz o dużej
powierzchni)np. jezioro Śniardwy.
Less- jest to skała pylasta, powstała w wyniku osadzania
pyłów wywiewanych przez wiatr. Najwięcej lessu występuje
na południu Polski.
1.Krajobraz młodo glacjalny (np. pojezierza i pobrzeża)
zachowały się formy polodowcowe liczne pagórki (Wierzyca),
duża liczba jezior polodowcowych (duża grubość osadów).
2.Krajobraz staro glacjalny (np. niziny środkowopolskie)
charakteryzuje się: zrównaniu form polodowcowych, brak
jezior polodowcowych, duże ilości szerokich pradolin. Mała
grubość osadów polodowcowych. W górach wyższych (Tatry,
Karkonosze) tworzyły się lodowce górskie. Powstały źreby
polodowcowe, jeziora polodowcowe, jeziora cyrkowe-występujące
w tzw. Cyrkach, gdzie tworzył się lodowiec górski.
W holocenie klimat się ocieplił. Powstało M. Bałtyckie.
Uformowała się dzisiejsza sieć rzeczna. Pojawiły się rośliny,
zwierzęta, formowały się gleby. Po jakimś czasie pojawił się człowiek.