Sztuki malarskie

Abstrakcjonizm to kierunek współczesnej sztuki plastycznej, charakteryzujący się antyrealizmem, przeciwstawiający się odtwarzaniu lub naśladowaniu zewnętrznej rzeczywistości. Tematem staje się gra linii, kolorów, brył, płaszczyzn, faktur itp.
W sztuce abstrakcyjnej wykształciły się 2 główne nurty:
- abstrakcjonizm geometryczny (różnorodne formy geometryczne),
- abstrakcjonizm organiczny (różnorodne formy organiczne).
Sztuka abstrakcyjna powstała na bazie impresjonizmu, futuryzmu i kubizmu. Za twórcę uważa się Wasyla Kandinsky’ego, który w 1920 r stworzył swoje pierwsze abstrakcyjne obrazy. W 1911 r. w Monachium powstała grupa abstrakcjonistów Der Blaue Raiter. Abstrakcjonizm zaczęli uprawiać artyści wielu krajów: we Francji kubiści, A. Arp (Francja), M. K. Ciurlionis (Litwa), F. Kupha (Czechy), N. S. Gonczarowa i M. F. Łarionow (Rosja), A. Magnelli (Włochy). W 1912 r. w Paryżu powstała pierwsza programowa grupa abstrakcjonistów Section d’Or. W 1918-39 dominował nurt abstrakcji geometrycznej, z którego wyodrębniły się inne gałęzie sztuki:
- w Holandii NEOPLASTYCYZM,
- w Rosji SUPERMATYZM, KONSTRUKTYWIZM.
We Francji znaczącą rolę odegrały ugrupowania:, Cercle et Carre i Abstraction- Creation. W Polsce działały ugrupowania Blok, Preasens, a do głównych przedstawicieli należeli: H. Berlewi, K. Hiller, M. Jarema, H. Stażewski, J. Stern, W. Strzemiński, M. Szczuka, rzeźbiarka K. Kobro. Po II Wojnie Światowej dominowała abstrakcja niegeometryczna i ekspresja (ekspresjonizm abstrakcyjny) oraz jego odmiany: informel, taszyzm, action painting, abstrakcja chromatyczna, abstrakcja impresyjna i romantyczno- magiczna, strukturalizm. Po 1960 r. rozwinęły się nowe środki wyrazu sztuki abstrakcyjnej, wzbogacając ją o elementy ruchu i przestrzeni

Malarstwo i rzeźba po II wojnie światowej
W pierwszych latach po II wojnie światowej na rozległym obszarze sztuki abstrakcyjnej geometryzm musiał uznać pierwszeństwo abstrakcji „gorącej”, świecącej prawdziwe triumfy w USA, a następnie także w Europie. Otrzymała ona teraz nową nazwę: informel (dosłownie „malarstwo pozbawione form, bez foremne”)
Dwa podstawowe rodzaje tego malarstwa: amerykański action painting ( dosłownie „malarstwo działania”, w Polsce zwane częściej malarstwem gestu) oraz europejski taszyzm.
O malarstwie gestu opowie najlepiej twórczość inicjatora i głównego przedstawiciela tego kierunku Jacksona Pollocka.
Już od czasów impresjonizmu aż do chwili wybuchu II wojny światowej głównym ośrodkiem sztuki nowoczesnej był Francja i jej stolica Paryż. Tu przede wszystkim rodziły się nowe idee artystyczne XX wieku: fowizm, kubizm, surrealizm,

JACKON POLLCK
Urodził się w niewielkim miasteczku na zachodzie Stanów Zjednoczonych. W młodości sporo podróżował po kraju, zainteresowany sztuką prekolumbijską, oraz wytworami artystycznymi i wierzeniami północno amerykańskich Indian. Dzięki albumom i zbiorom muzealnym poznał też sztukę europejską. W ciągu swojego niedługiego życia ani razu, nawet nie wyjechał z kraju.
Około roku 1947 Pollock nagle porzucił tradycyjny sposób malowania, sam powiadał : „Moje malarstwo nie pochodzi ze sztalug. Rzadko bywa, abym przed malowaniem rozpinał płótno. Chętnie przytwierdzam je do muru albo rozpościeram na podłodze. (...) Coraz bardziej oddalam się od używanych powszechnie narzędzi malarskich, jak sztalugi, paleta itd. Używam kijów, kielni murarskich, noży, płynnej farby, którą mogę wylewać, i farby gęstej z piaskiem i innymi obcymi domieszkami.”
Praca nad obrazem polegała zwykle na pokrywaniu poziomo leżącego płótna farbami, skapującymi z podziurkowanej puszki, kija labo pędzla i układającymi się w nieregularne plamy strużki, zawiłą gmatwaninę linii. Gesty i ruchy miały także znaczenie, były one jak twierdzą świadkowie, prawdziwymi widowiskami: niejednokrotnie, gdy powstawał obraz wielki rozmiarami, malarz wchodził na płótno, wykonując na nim swoisty taniec z puszką lub kijem w ręku.
Ostatni obraz Jacksona Pollocka powstał w roku 1956. W tym roku twórca malarstwa gestu zginął w katastrofie samochodowej.


Taszyzm pochodzi od francuskiego słowa la tache (plamami). Taszyści malowali na ogół pędzlami, a niekiedy też drewnianymi szpaltami. Ich praca nad obrazem charakteryzowała się znaczną gwałtownością. Niekiedy były to serie szybkich podbiegów i „ataków” na płótno, a każde z nich pozostawiało swój barwny ślad. Z sumy takich śladów powstawał obraz. Wierzono, że ten sposób pracy poddany instynktowi, a nie kontrolowany przez rozum i rozwagę pozwala na utrwalenie na płótnie kształtów ukrytych głęboko w podświadomości artysty.

Optical art.-„sztuka wzrokowa”. Celem twórców (Victora Vasarely i innych przedstawicieli) tej sztuki było wyrażenie ruchu form. Miał to być ruch wywołany właściwościami ludzkiego oka, które z trudem przystosowuje się do układów silnie zagęszczonych, mijających się kresek i form geometrycznych, powodujących wrażenie migotania, pulsowania, krążenia, falowania.
Za datę narodzin op artu uznaje się rok 1965, kiedy to w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku urządzono pierwszą wystawę „ruchliwych” form, zatytułowaną „Wrażliwe oko”. Kierunek ten znalazł swoich zwolenników nie tylko wśród malarzy, ale także wśród projektantów tkanin. Dziś kierunek ten zarówno w malarstwie, jak i w modzie należy już do historii.

Neofiguracja- jest powrotem sztuki figuratywnej z okresu pojawienia się abstrakcji; nie nawiązuje wiec do realizmu, który już dawno wyczerpał swoje środki, nie przydatne do wyrażania trudnych, zawiłych problemów XX wieku, lecz do ekspresjonizmu jako kierunku obrazującego psychikę człowieka, jego doznania, przeżycia oraz cierpienia. Jeden z twórców to malarz angielski Francis Bacon oraz inni liczni malarze doszli do przekonania, że w czasach, gdy na istotę ludzką czyha tak wiele zagrożeń, jej prawa i potrzeby duchowe stają się sprawą coraz mniej znaczącą wobec nadrzędnych interesów cywilizacji przemysłowej i polityki.
W obrazach artystów spod znaku neofiguracji kształty plam barwnych, które w malarstwie abstrakcyjnym nie nasuwały żadnych skojarzeń ze światem rzeczywistym, układają się w formy przypominające istotę ludzką. Niekonkretnego człowieka, lecz twór o cechach ludzkich - ostro, ekspresyjnie uformowany, częstokroć silnie zniekształcony.


Pablo Picasso

Pablo Picasso jeszcze za życia stał się żywą legendą i niewątpliwie jest jednym z najsłynniejszych artystów dwudziestego wieku. Jego czołowa pozycja wśród współczesnych twórców pozostaje niezagrożona do dnia dzisiejszego.
Żaden ze współczesnych artystów plastyków nie może się równać z mistrzem pod względem twórczej płodności.
W najbardziej efektywnym okresie twórczości Picasso potrafił bowiem codziennie namalować obraz. Dysponował też niezmiernie bogatym warsztatem , używał w swej pracy :
*Ołówka
*Akwarel
*Farb olejnych
*Kredek
*Metalu
*Gipsu
*Kamienia
*Różnorodnych odpadów najczęściej wydobywanych ze śmietnika
Przed wybuchem drugiej wojny światowej Pablo Picasso był czołową postacią artystyczną awangardy i prekursorem odważnych przedsięwzięć w dziedzinie malarstwa, rzeźby i grafiki.
Picasso urodził się w 1881 roku w miejscowości Malaga na południu Hiszpan. Jego ojciec również był artystą : uczył rysunku i dodatkowo pracował jako kustosz muzeum. Już jako dziecko mały Pablo przejawiał nieprzeciętne zdolności plastyczne , co umiejętnie rozwijali rodzice. Podobno pewnego dnia ojciec , ujrzawszy prace chłopca, wręczył mu własne farby oraz pędzle i pokornie przyrzekł , ze już nigdy nie namaluje żadnego obrazu. Swą edukację Picasso zaczął w Akademii Sztuk Pięknych w Barcelonie. Od roku 1900 coraz więcej czasu zaczął jednak spędzać w Paryżu, gdzie cztery lata później osiadł na stałe . W owych czasach miasto nad Sekwaną było kulturalną stolicą świata. To właśnie tu malarstwo Picassa dojrzało i nabrało cech swoistego stylu - ten pierwszy etap jego twórczości nosi nazwę "okresu błękitnego". Nastrój jego prac nasiąknięty był melancholią, a ich tematem były jednostki odrzucone przez społeczeństwo, nieszczęście i bieda. Sam artysta żył wtedy w ubóstwie.
Kolejny etap twórczości artysty nazwany został "okresem różowym" . Tematyka dzieł nie została zmieniona, jednak ich wydźwięk, podobnie jak kolorystyka, nabrał więcej ciepła. Na płótnach coraz częściej pojawiają się tancerki, arlekiny, akrobaci. Zachwyt światem cyrkowców pozwolił artyście zapomnieć o otaczającej go nędzy i przypadł do gustu odbiorcom. Coraz częściej odwiedzano jego pracownię i nie szczędzono pieniędzy na kupno obrazów. Zarówno w twórczości, jak i wżyciu Picassa czas biedy się skończył.
Od 1905r rtysta zajmuje się rzeźbą, której najbardziej liczące się przykłady powstaly po 1929r. Były to ażurowe konstrukcje metalowe, rzeźby figuralne o cechach surrealistycznych oraz kompozycje tzw. Rzyczy gotowych np.: Głowa-1931, Człowiek z jagnięciem-1944 lub Koza-1950. Artysta przejawia zainteresowanie twórczością Paula Cezanne i afrykańskich rzeźbiarzy. W 1907r. Picasso połączył technikę Cezanne'a ze świtem postaci afrykańskich rzeźb i stworzył na olbrzymim płótnie „Panny z Awignon”. Wydaje się, że ówcześni odbiorcy nie do końca zrozumieli przesłanie dzieła, które jest w rzeczywistości portretem pięciu kurtyzan. Jednak krytycy okrzyknęli to dzieło najważniejszym wczesnego okresu twórczości Picassa. Schematyczne postacie ludzkie były wyrazem zerwania z panującym realizmem. Zapowiadają one nadejście nowego stylu w sztuce współczesnej.
Przez następnych kilka lat Picasso i jego bliscy współpracownicy (G.Braque i J.Gris) rozszerzając obszar swych eksperymentów malarskich dali początek nowemu kierunkowi sztuki - nadano mu nazwę kubizm. Wkrótce osiągnęli taki poziom abstrakcji , że trudno było odczytać treść malowideł. Jednak po wnikliwej analizie w najbardziej odrealnionych obrazach kubistycznych można było dostrzec przynajmniej fragment konkretnych osób czy przedmiotów, gdyż artysta zawsze zaczynał swoje dzieła od elementu rzeczywistego.
Wybuch pierwszej wojny światowej i wstąpienie Braque`a do wojska przyniosły koniec owocnej współpracy trzech kubistów. Twórczość samego Picassa zaczęła stopniowo oddalać się od kubizmu. W 1917r z Rzymu nadeszło zamówienie na wykonanie projektu kostiumów oraz scenografii do baletu Parada Siergiejewa Diagilewa. Wizyta w stolicy Włoch stała się dla artysty impulsem do namalowania wielkich płócien o tematyce klasycznej. Można na nich podziwiać mitologicznych bogów i boginie a także fantastyczne nimfy i fauny. Tematyką klasyczną inspirowane były również akwaforty powstałe w latach trzydziestych na zamówienie kolekcjonera sztuki Ambrose Vollarda.
W latach trzydziestych spod pędzla Picassa zaczęły wychodzić dzieła przesycone złowrogim poczuciem rozpaczy i nieuchronnej tragedii. Przygnębienie było niewątpliwie wynikiem niepowodzeń w życiu prywatnym artysty, który właśnie rozwiódł się ze swoją żoną, oraz bliskich kontaktów z surrealistami. Pod ich wpływem Picasso pozwolił aby jego twórczością zawładnęła raczej podświadomość niż przemyślany wybór.
Szczytowym osiągnięciem tego okresu jest jedno z najsłynniejszych dzieł artysty „Guernica”- żywa reakcja wrażliwego twórcy na wieść o zbombardowaniu stolicy Basków podczas hiszpańskiej wojny domowej.
Podczas drugiej wojny światowej, sympatyzujący z komunistami a jednocześnie szykanowany przez nazistów, Picasso pozostał w okupowanej Francji, jednak zmuszony był przenieść się na południe kraju. Mimo tego po zakończeniu wojny nie powrócił już na stałe do Paryża. Zafascynowany twórczością ludowych artystów ceramików z południa sam poświęcił się garncarstwu, mając nadzieję, iż w ten sposób uchroni to rzemiosło od zapomnienia.
Obrazy Picassa powstałe po drugiej wojnie światowej, choć często prekursorskie, nie dorównują pod względem wartości artystycznej wcześniejszym, genialnym dziełom, które miały znaczenie dla rozwoju całej sztuki współczesnej i wywarły olbrzymi wpływ na pokolenie młodych artystów-plastyków. Pablo Picasso pozostanie w pamięci potomnych przede wszystkim dzięki wczesnemu malarstwu będącemu odpowiedzią na wydarzenia i ludzi wokół niego- jego romanse, przyjaźnie, podróże i wojnie.
Był najwybitniejszą indywidualnością twórczą XXw.
Picasso odwiedził Polskę z okazji Międzynarodowego Kongresu Pokoju we Wrocławiu w 1948r i podarował wówczas cykl własnoręcznie malowanych talerzy dla Muzeum Narodowego w Warszawie.



Surrealizm

Surrealizm, czyli nadrealizm jest to awangardowy kierunek rozwijający się po I wojnie światowej we Francji, następnie w wielu krajach świata, m.in. w USA, Ameryce Południowej i Japonii.. Jego celem było osiągniecie spontaniczności artystycznej poprzez wydobycie, uwolnienie i twórcze spożytkowanie elementów zawartych w podświadomych pokładach psychiki człowieka, skrępowanych zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe. Artystów surrealizmu cechuje burzenie logicznego porządku rzeczywistości, kojarzenie elementów przez przypadek, inspiracja stanami halucynacji, baśniami i mitami, marzeniami sennymi, sztuka dzieci i umysłowo chorych. Surrealizm cechował się prowokacja i kultem absurdu Podobnie jak i we snach, tak i na obrazach działy się rzeczy niezwykle, niezrozumiale. Przedmioty malowane były zestawione ze sobą w myśl zasady "czystego automatyzmu psychicznego", jakby pod nieobecność rozumu. Słynnym przedstawicielem kierunku był Salvador Dali, który przypisywał sobie nieziemskie moce, wywyższał siebie i kochankę, wykreował wokół siebie świat sensacji. Artyści badają świat wewnętrzny. Pomysły czerpią z wyobraźni. Dominuje symbolika seksowna. Podstawę stanowi jednak rzeczywistość. Pokazują ciała ożywione klub na odwrót.
Zapoczątkowany w Paryżu w 1923r. W Polsce surrealizm nie przyjął form działania grupowego, jego oddziaływanie cechuje splatanie się z inspiracja symbolizmem i ekspresjonizmem. W okresie międzywojennym wpływ surrealizmu jest widoczny w twórczości artystów ugrupowania Artes, nasilił się w latach 60.-70. XX w. Głównymi przedstawicielami byli: E. Rosenstein, K. Mikulski, T. Kantor, J. Nowosielski, T. Brzozowski. Oddziaływanie koncepcji surrealizmu było szerokie.

Sztuka abstrakcyjna

Abstrakcyjna sztuka, abstrakcjonizm, jeden z gł. kierunków w malarstwie, rzeźbie i grafice XX w., który w przeciwieństwie do dotychczasowej sztuki stawia sobie za cel tworzenie dzieł nie odzwierciedlających natury i nie wykazujących żadnego podobieństwa. Artyści tworzący sztukę abstrakcyjną uważają, że samo uporządkowanie form, barw, linii, brył itp. w obrazie czy rzeźbie jest celem sztuki, a dzieło abstrakcyjne poza samym sobą niczego ze świata widzialnego nie musi pokazywać, opisywać czy naśladować.
Sztuka abstrakcyjna odrzuca więc koncepcję mimesis dąży do stworzenia własnego, odrębnego i autonomicznego świata układów, barw i form. Sztuka abstrakcyjna jest ostatnim ogniwem długiego procesu rozwoju sztuki europejskiej 2. poł. XIX w., polegającym na dewaluacji tematu i przedstawianych przedmiotów, które w końcu stały się pretekstem do kombinacji form, linii i barw. Początków sztuki abstrakcyjnej można doszukiwać się w malarstwie H. van de Veldego (pastel Abstrakcja, ok. 1893) i kompozycjach M. iurlionisa z ok. 1905.
Około 1910 dzieła abstrakcyjne powstają już w całej Europie. Pierwszym w pełni świadomym twórcą abstrakcyjnym był W. Kandinsky, który 1910 namalował "Akwarelę abstrakcyjną" Dlatego też rok 1910 uważa się w zasadzie za początek sztuki abstrakcyjnej.
Wyróżnia się dwa główne nurty: dominujący w XX-leciu międzywojennym nurt abstrakcji geometrycznej, wywodzący się z kubizmu, posługujący się formami geometrycznymi, kładący nacisk na racjonalną konstrukcję i funkcje poznawcze (np. twórczość K. Malewicza, P. Mondriana, A. Rodczenki,). Do nurtu tego zalicza się m.in.: neoplastycyzm, suprematyzm, konstruktywizm, puryzm, unizm, op art i inne.
Nurt drugi, dominujący po II wojnie światowej, to nurt abstrakcji organicznej, ekspresjonistycznej, kolorystycznej i lirycznej, wywodzący się z impresjonizmu, ekspresjonizmu i fowizmu (np. twórczość W. Kandinsky’ego, R. Delaunaya, F. Marca, A. Gorky’ego,). Ten nurt sz. a. posługiwał się formami organicznymi, amorficznymi i kaligraficznymi, kładł nacisk na ekspresję osobowości artysty i należą doń np. orfizm, informel i taszyzm.
W Polsce sztukę abstrakcyjną uprawiali artyści związani z awangardowymi ugrupowaniami artystycznym Blok, Praesens i artyści rewolucyjni (np. H. Berlewi, K. Hiller, K. Kobro, H. Stażewski).
Pierwsza na świecie stała wystawa sztuki abstrakcyjnej została otwarta 1925 w Hanowerze, druga - z inicjatywy grupy “artystów rewolucyjnych” - 1931 w muzeum w Łodzi. Po 1945 sztuka abstrakcyjna w Polsce rozwijała się w sposób zbliżony do Zachodu i USA, przejmując z pewnym opóźnieniem najnowsze zjawiska artystyczne. Poza uprawiającymi sztukę abstrakcyjną przedstawicielami przedwojennej awangardy (M. Jaremianka, K. Kobro, H. Stażewski, J. Stern, W. Strzemiński, M. Włodarski) pojawiają się wtedy młodsi artyści (np. Z. Dłubak, T. Kantor czy A. Wróblewski).
Znaczne zahamowanie rozwoju i opóźnienie tendencji abstrakcjonistycznych w Polsce przypadło na okres nasilenia realizmu socjalistycznego, tj. lata ok. 1949-1955. Po 1955 zaczął się w Polsce gwałtowny rozkwit sztuki abstrakcyjnej. Do najważniejszych polskich malarzy abstrakcjonistów należą m.in. M. Bogusz, T. Brzozowski, S. Gierowski, Z. Gostomski, T. Kantor, A. Lenica, A. Marczyński, K. Mikulski, J. Maziarska, J. Skarżyński. Rzeźby abstrakcyjne tworzyli np. K. Jarnuszkiewicz, A. Pawłowski, A. Szapocznikow i S. Ślesińska.
Kilkakrotnie już w XX w. sztuka abstrakcyjna traciła swoją atrakcyjność i siłę oddziaływania na rzecz sztuki przedstawiającej i odzyskiwała ją ponownie. U schyłku XX w. sztuka abstrakcyjna jest w defensywie na rzecz innych form sztuki (w tym także sztuki przedstawiającej). Synonimami sztuki abstrakcyjnej są nazwy: sztuka niefiguratywna, nieprzedstawiająca, bezprzedmiotowa.
Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu. Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej. Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane. To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki. W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich. We wrześniu ukazały się wiersze takich poetów, jak Tadeusz Gajcy ("Dzień pierwszy"), Czesław Janczarski ("Wrzesień 1939"), Julian Przyboś ("U szczytu drogi"), a także Kazimierz Wierzyński ("Święty Boże"), Jan Brzechwa ("Ojczyzna"), Aleksander Baumgardten ("Katowicka ballada" - wiersz o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin ("Nowe Termopile"), Jerzy Pietrkiewicz ("Szarża pod Kutnem"), Teodor Bujnicki ("Modlitwa za Warszawę") i wielu innych. Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie. Wśród licznych utworów literackich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami pełnymi krwi", K.K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas", a także broszurę "Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z nutami "Pieśni zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", konspiracyjne broszury "Tragizm śmierci generała Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć generała Sikorskiego", znaną z początkowych słów: "Maszerują chłopcy, maszerują, A nad nimi tęcza z naszych łez" (śpiewaną przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J. Gamskiej-Łempickiej (poetki lwowskiej) "Nad grobami polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L. Lewina "Pieśń o bitwie pod Lenino", fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym A. Mickiewicza. Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 roku. W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów, w tonacji tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory W. Broniewskiego, B. Kobrzyńskiego, A. Międzyrzeckiego, J. Wedowa, a także pieśń Feliksa Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". Wiersze zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powstały w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały mękę bezczynnego wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim. Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947). Literatura światowa Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom. Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej) wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów, wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie ma, a przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie przemijalności i niespełnienia. Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności ludzkiego istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki, którą egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie. Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje. Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu. Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji. Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu. Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego. Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze niemieccy, jak Heinrich Bll ("Gdzie byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna") i Gunter Grass ("Blaszany bębenek"). Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las"). Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany"ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii Woolf?"). Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa, twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i obyczajowości. Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag". Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego.