„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego - opracowanie

Zygmunt (Napoleon Stanislaw Adam Ludwik) Krasinski byl poeta, powiesciopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza i Slowackiego - do kanonu „trzech wieszczy”. Arystokratyczne pochodzenie wywarlo decydujacy wplyw na postawe poety, który niezmiernie zywo reagowal na epoke wielkich wstrzasów spolecznych i kryzys tradycyjnych wartosci moralno-obyczajowych, zarysowujacy sie na przelomie XVIII i XIX wieku.
Tesknota za pieknem wyidealizowanej epoki feudalnej i swiadomosc nieodwracalnosci biegu historii, niechec do cywilizacji triumfujacej burzuazji, powiazana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych wartosci swiata chrzescijanskiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne watki ideowe znalazly swój wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego mlodzienca, w 1835 r. „Nie-boskiej komedii”.
Dramat romantyczny
Dominujaca cecha dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie regul dramatu klasycznego i laczenie elementów róznych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy).
W efekcie z dramatu wylania sie wizja swiata pelnego dysharmonii, wieloznacznosci i napiec rodzacych nierozwiazywalne problemy:
brak jednosci czasu (akcja trwa kilkanascie lat, niektóre sceny dzieja sie równoczesnie, miedzy innymi sa blizej nieokreslone, czasem duze, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierac nalezy w perspektywie wiecznosci);
brak jednosci miejsca (poszczególne sceny rozgrywaja sie w róznych, czasem niedokladnie okreslonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu oblakanych, w górach, w okopach Swietej Trójcy; czesto jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
brak jednosci akcji (wiele róznych watków: - zycie rodzinne hrabiego, - losy Orcia, - starcie rewolucjonistów z arystokracja, - walka duchów dobrych i zlych o dusze Meza);
kompozycja: brak zwiazku przyczynowo-skutkowego pomiedzy poszczególnymi scenami (kazda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego swiata);
laczenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Meza, sad nad hrabia w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalajaca Pankracego);
elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalnosc wypowiedzi, otoczenie szczególna atmosfera uczuciowa kreowanych postaci, np. Orcia);
laczenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalnosc, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Maria, Orciem, wyciszenie, liryzm);
laczenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gosci na chrzcinach);
laczenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteska (np. w rewolucyjnej obrzedowosci: „prosimy slicznie o glowe arystokraty”);
laczenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gosci na chrzcinach i naukowego - lekarza);
Czynnikami spajajacymi dramat sa: - nadrzedna wobec calosci postac narratora, postac glównego bohatera i pojawiajace sie we wszystkich czesciach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), - symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, „uwertury”).
Tematyka utworu
„Nie-boska komedia” jest dramatem o róznorodnej problematyce:
Dramat rodzinny:
hr. Henryk o malzenstwie: „Zstapilem do ziemskich slubów, bom znalazl te, o której marzylem” (sluby ziemskie jako znizenie sie do ziemskiej rzeczywistosci); rozczarowanie „zona dobra i skromna”, zmeczenie proza zycia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy gosci, codziennosc jako „sen fabrykanta Niemca”). Egoizm i marzycielstwo Meza staja sie przyczyna tragedii calej rodziny.
Dramat o poecie i poezji:
poeta „falszywy” - hr. Henryk (konfrontacja wyjatkowej misji poety w swiecie ze sposobem, w jaki wywiazuje sie ze swoich obowiazków; rewizja glównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieznosc miedzy postawa moralna bohatera a pieknem jego poezji),
poeta „prawdziwy” - Maria, Orcio (zycie na granicy swiata widzialnego i niewidzialnego; nadwrazliwosc oplacona cierpieniem, szalenstwem, slepota, wreszcie smiercia)
Dramat o historii:
bohaterowie to przedstawiciele spoleczenstwa; przelomowy moment historii: agonia swiata feudalnego; walka klas; historia jako scieranie sie przeciwstawienstw - tragizm historii i z tego wynikajaca koniecznosc ingerencji Opatrznosci.
Dramat metafizyczny:
wspólistnienie swiata fantastycznego (wyobrazenia chrzescijanskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wplyw sil nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co czlowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ciagla walka Dobra ze Zlem o dusze ludzi (moralitet).
Interpretacja dramatu
Pierwotnie utwór mial byc zatytulowany „Maz” (tak nazwany jest hr. Henryk) jako osoba dramatu). Wieloznacznosc tego slowa („maz”: - malzonek, ojciec rodziny; - wojownik, heros, maz stanu, przywódca) wskazuje na podzial tekstu na dwie partie: czesci 1. i 2., przedstawiajace prywatne zycie bohatera oraz 3. i 4., opisujace jego udzial w zyciu spoleczno-historycznym.

Czesc 1. Wine za niepowodzenia Meza (nie sprawdza sie w roli meza i ojca) ponosi „falszywa poezja”. Chór Zlych Duchów nasyla na bohatera piekielne majaki. Reprezentuja one zludne i niszczace idee: - Dziewica - absolutyzacje milosci, - Slawa - pyche i wzgarde dla ludzi, wlasciwe wybujalemu indywidualizmowi, - Eden - utopijne marzenia o zyciu szczesliwym i wolnym na lonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiazki domowe, czym doprowadza zone do obledu i smierci, zas syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do zycia).

Czesc 2. Ostateczne rozwiazanie watku rodzinnego. Ujawnia sie przeznaczenie Orcia, który ma zginac jako prawdziwy poeta (naznaczony przeklenstwem proroków. Ojcu glos Aniola Stróza wskazuje szanse zbawienia przez milosc „biednych bliznich” - praktykowanie ewangelicznej moralnosci. Maz nie podporzadkowuje sie temu wezwaniu (Krasinski nie w pelni potepia bohatera, nadal jego postawie cechy tragicznej wznioslosci).

Czesc 3. Hrabia Henryk staje na czele ginacej arystokracji rodu i pieniadza, skupionej w Okopach Swietej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwladca) - radykalny ideolog stojacy na czele zwycieskiej rewolucji „biednych i glodnych”, wspierany przez mlodego, fanatycznego i zdeprawowanego kaplana, Leonarda. Maz zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, oglada bluzniercze obrzedy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tlumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji swiata odchodzacego w przeszlosc i swiata nowego) osadza, ze sa to „wszystkie stare zbrodnie swiata, ubrane w szaty swieze”. Natomiast Pankracy przeswiadczony jest, ze powstaje nowy swiat, swoisty raj sprawiedliwosci. Ugoda pomiedzy antagonistami jest niemozliwa.
Czesc 4. Bezposrednie starcie zbrojne pomiedzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie slabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potepiony, bowiem „nic nie kochal, nic nie czul prócz siebie”. Po smierci Orcia (ginie trafiony kula) i samobójstwie Meza (rzuca sie w przepasc z okrzykiem „Poezjo, badz mi przekleta”) Pankracy z Leonardem odbywaja sad nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzacy o odkupieniu dziela zniszczenia przez budowe szczesliwej przyszlosci - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu sie wizja Chrystusa-Msciciela, ginie od jej sily ze slowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): „Galilaee, vicisti!” (Galilejczyku, zwyciezyles!).
Zakonczenie utworu wynika z logiki mysli historiozoficznej Krasinskiego. Pankracy - samowolnie siegajacy po atrybuty wladzy boskiej - staje twarza w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyc historie. Symboliczna postac Chrystusa w finale moze byc interpretowana dwojako:
(optymistycznie) nadchodzaca epoka bedzie czasem jakiegos nowego chrzescijanstwa i odrodzonego Kosciola,
(pesymistycznie) dzieje swiata nie beda mialy juz dalszego ciagu i Bóg przecina bieg historii, gdyz dopelnia sie miara ludzkich nieprawosci.