Oświecenie - charakterystyka

Oświecenie było pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swojego istnienia. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVIII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Oświecenie dotarło do Polski, gdy prąd ten był już rozwinięty w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Anglii i Francji. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (zwaną także czasami stanisławowskimi) – lata 1764- 1795;
- schyłkową (zwaną tez późnym oświeceniem lub oświeceniem
postanisławowskim) – lata 1795 do 1822.

Prąd ten miał się stać głównym źródłem poznania i jego podłoża leżała wiara w potęgę rozumu ludzkiego. Na racjonalistycznych przesłankach zamierzano oprzeć moralność by otworzyć drogę do sprawiedliwej organizacji społeczeństwa, więc podstawowym problemem było podniesienie poziomu wykształcenia, upowszechnienie oświaty. Podstawę ideologii oświecenia sformułował angielski filozof, wybitny przedstawiciel empiryzmu John Locke, ogłosił że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie a młody człowiek jest jak "tabula rasa" – czysta tabliczka. Inny filozof Kartezjusz, przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy – i tak powstał racjonalizm. Postawę ludzi oświeceniowych symbolizowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm. Oświecenie głosiło kult wiedzy i rozumu, proklamowało racjonalistyczny pogląd na świat, krytykowało Kościół, propagując ateizm lub deizm potępiało fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową i uprzywilejowania szlachty i kleru. Aby to wszystko wdrożyć w działanie trzeba było unowocześnić szkolnictwo i postawić sobie cel w postaci nowych zadań wychowawczych. Związane z tym były również zmiany programowe, czyli położenie większego nacisku na nauki ścisłe i przyrodnicze i naukę języków nowoczesnych i na historię ojczystą. Przełomową rolę odegrała inicjatywa Stanisława Konarskiego. W 1740 r. założył w Warszawie Collegium Nobilium. Była to szkoła średnia o wysokim poziomie, przypominająca szkoły rycerskie, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, magnackiej. Program odpowiadał potrzebom modernizacji, a głównym celem wychowawczym stało się wdrożenie poczucia obowiązku obywatelskiego wobec interesów Rzeczypospolitej. Collegium Nobilium stało się wzorem nowej szkoły. W 1795 zostały zreformowane wszystkie pozostałe kolegia pijarskie, wkrótce w ślad za nim poszło szkolnictwo jezuickie. Działalność Konarskiego jako człowieka w oświeceniu była ogromna. Był reformatorem szkolnictwa, walczył o uzdrowienie władz centralnych i odrodzenie moralne całego społeczeństwa. W swoich pracach "O skutecznym rad sposobie" i "O uszczęśliwieniu własnej ojczyzny" domagał się ograniczenia poddaństwa chłopów i opieki nad mieszczaństwem, oraz organizacją władz centralnych.
- odrzucił Liberum Veto (widząc w tym warunek uzdrowienia parlamentu)
- przedstawił obszerny projekt reformy sejmowania, także powołania stałego rządu w postaci rady reprezentantów szlacheckich i senatorskich przy Królu.

Tym sposobem pojawiła się droga od Rzeczypospolitej Sarmackiej do Rzeczypospolitej oświeconej. Rozpoczęto przygotowania nowych podręczników oraz uczyniono pierwsze kroki w kierunku doskonalenia fachowego nauczycieli. W ten sposób zapoczątkowana została przmiana szkolnictwa, jedno z najważniejszych osiągnięć oświecenia.
Wielkimi mecenasami nauki stali się Andrzej Stanisław Załuski oraz jego brat Józef Jędrzej Załuski – biskup Kijowski. Założyli oni obaj w Warszawie bibliotekę, otwartą w 1747, udostępnioną szerszemu gronu zainteresowanych. Była to jedna z największych bibliotek w ówczesnej Europie, liczyła ponad 300 tysięcy tomów i ponad 10 tysięcy rękopisów. Załuscy położyli podstawy pod rozwój polskiej bibliografii i zainicjowali wiele akcji wydawniczych.

Nad dziejami Polski i jej ustrojem, kulturą pracowało w pierwszej połowie XVIII w. wielu badaczy w Gdańsku, Toruniu, Elblągu i Królewcu. Ważnym faktem jest założenie pierwszego w Polsce gabinetu fizyki doświadczalnej przez pijara Antoniego Wiśniewskiego, współpracownika Stanisława Konarskiego. Dydaktyczne cele jakie stawiali sobie już pierwsi zwolennicy idei oświecenia, powodowały mus zadbania o poziom ogółu, przynajmniej szlacheckiego i mieszczańskiego. Służyły temu celu różne wydawnictwa, przede wszystkim pisma "uczone" i "moralne", które pojawiły się w tym momencie w Polsce. Jednocześnie pojawiły się różne książki i publikacje o temacie politycznym. Bardzo popularny stał się wówczas wzorzec osobowy tzw. człowiek światowy - jako osoba mądra, ale nie w osobie naukowca. Wszystko miało wynikać z dobrych manier, ceniono sobie towarzyskość, najmniej religijność. Liczyły się tylko walory intelektualne. Oświecenie "odkryło człowieka". Stanął on w centrum zainteresowań tzw. popularnej filozofii, nauki, sztuki i polityki. Powstała wielka Encyklopedia Diderota (t. 1 – 28, 1751 – 1772), z którym współpracowała elita filozofów. i pisarzy francuskich (m.in. Alembert, Monteskiusz, Rousseau, Buffon, Turgot), dająca przegląd krytycznie zinterpretowanych informacji ze wszystkich dziedzin życia. Nadchodziło więc królestwo Rozumu, zracjonalizowanego, bo opartego na doświadczeniu, "porządku fizyczno – moralnego", wszelkie zaś fakty z przeszłości uznane za pozytywne zaliczane były do jego prehistorii.
Ważnym momentem był swoiste "zepsucie" intelektualne epoki oświecenia, które doprowadziło do rewolucji mieszczańskiej we Francji, a w Polsce w ostatnich dwu dziesięcioleciach wieku XVIII opracowano program "łagodnej rewolucji", lansujący koncepcję szlachecko – mieszczańskiego narodu, zamknięty Konstytucja 3 maja. Insurekcja Kościuszkowska wśród dramatycznych okoliczności wprowadziła na arenę polityczną siły ludowe.

Około połowy XVII w. można zaobserwować zwichnięcie procesu rozwojowego państwa polskiego, katastrofalne w skutkach dla dalszych jego losów. Wyraziło się ono przede wszystkim w całkowitym upadku znaczenia miast i mieszczaństwa, spowodowanym w pewnej mierze pustoszącymi Polskę wojnami. Kiedy na zachodzie i wschodzie Europy powstają nowoczesne monarchie absolutne, które budują swą siłę na fundamencie sojuszu z burżuazją i średnia szlachtą przeciw decentralizacyjnym tendencjom magnackiej oligarchii, protegują rozwój handlu i przemysłu, wprowadzając w majątkach ziemskich zamiast feudalnej renty odrobkowej gospodarkę czynszową – w Rzeczypospolitej szlacheckiej następuje rozkład państwowości, osłabienie pozycji króla oraz wzrost znaczenia magnaterii, pretendującej do roli udzielnych władców swoich olbrzymich latyfundiów, prowadząc własną politykę zagraniczną i wewnętrzną. Pauperyzacja chłopów i mieszczan była przyczyną ogólnej nędzy kraju, odczuwanej również przez drobną i średnią szlachtę; ubożeje ona i traci uprawnienia na rzecz oligarchów, którym dochody z rozległych dóbr pozwalają prowadzić wystawny tryb życia, podporządkować sobie klientelę szlachecką i stosować bezwzględny ucisk wobec chłopów i mieszczan.

Toczące się w pierwszej połowie XVIII w. wojny wykazały słabość Rzeczypospolitej, która z równorzędnego partnera państw europejskich stała się przedmiotem rozgrywek i przetargów, traciła stopniowo samodzielność; obce wojska naruszały bez przeszkód jej granice, garbiły mienie obywateli. Traktat Poczdamski z 1720 r. zawarty przez państwa ościenne, postulował m.in. konserwację anachronicznego ustroju "złotej wolności". Typ kultury szlacheckiej ukształtowany w okresie baroku ulega na początku XVIII w. degeneracji, zespół jej cech nazywany sarmatyzmem stanie się wkrótce przedmiotem ostrych ataków działaczy oświecenia, a sam termin nabierze znaczenia pejoratywnego. Obniżenie się poziomu umysłowego rzesz szlacheckich w czasach saskich tłumaczy do pewnego stopnia gloryfikację istniejącego systemu, anarchii i rozkładu państwowości, uświęcona w słynnym haśle "Polska nierządem stoi". Rzeczpospolita popadła w stan, można powiedzieć, swoistego paraliżu grożącego samounicestwieniem. Polska, której kultura wyrosła z śródziemnomorskiej, w okresie renesansu i baroku wniosła do niej swój oryginalny wkład, w początkach XVIII w. kultywowała dawno już "przetrawione" wartości i przestała uczestniczyć w życiodajnej wymianie myśli europejskiej. Przywrócić zachwianą równowagę w tej dziedzinie miało przynieść oświecenie, a przede wszystkim, żywiące się jego ideałami, literatura, publicystyka, teatr.

W okresie oświecenia nastąpił ogromny rozwój nauki, zwłaszcza matematyki, fizyki, astronomii, chemii, i nauk przyrodniczych. Najwybitniejszymi przedstawicielami nauki byli: Newton, niem. astronom i matematyk J. Keppler, filozof i filolog M. Łomonosow, przyrodnik szwedzki K. Linneusz. W matematyce wprowadzono rachunek różniczkowy i całkowy. odkryto logarytmy, powstały tablice logarytmiczne i geometria analityczna. W fizyce odkryto prawa ruchu planet, zjawisko próżni, określono ciężar powietrza, prędkość rozchodzenia się światła, prawo powszechnego ciążenia. W chemii odkryto tlen, dokonano analizy chemicznej powietrza, przeprowadzono rozkład wody na pierwiastki. W naukach przyrodniczych dokonano klasyfikacji roślin i zwierząt, stworzono teorię o historycznym kształtowaniu się skorupy ziemskiej i pochodzeniu ziemi od słońca. Dzięki rozwojowi nauk ścisłych powstały termometry: mieszczanina gdańskiego G. D. Fahrenheita, franc. przyrodnika i fizyka R. A. Reaumura, przyrodnika szwedzkiego A. Celsiusa (Celsjusza); balon braci J. M. i J. E. Montgolfier (przemysłowcy francuscy), piorunochron amer. fizyka i polityka B. Franklina. W tym okresie nastąpił rozwój oświaty, prasy, publicystyki politycznej, literatury w całej Europie. Ludźmi słynącymi w literaturze byli: ang-irl. pisarz i publicysta J. Swift, ang. pisarz D. Defoe, poeci niem. J. W. Goethe i F. Schiller. Po stronie Polskiej dominowali H. Kołłątaj, S. Staszic, Jan i Jędrzej Śniadeccy, I. Krasicki. Mecenasem nauki i kultury buł król Stanisław August Poniatowski (obiady czwartkowe). Głoszono radykalne poglądy społeczne (Kuźnica Kołłątajowska), rozwijano publicystykę polityczną ("Monitor", "Pamiętnik Historyczno-Polityczny", Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"). Przeprowadzono postępowe reformy oświatowe (Komisja Edukacji Narodowej).

Podsumowując chciałbym powiedzieć, że oświecenie przyniosło w całej Europie wiele korzyści, Jego głównym zadaniem było przekonanie ludzi, aby na stałe uwierzyli w możliwości swojego rozumu. Wprowadziło demokrację i wolność wyznaniową i polityczną. W naszym kraju mimo rozbiorów, oświecenie przetrwało dzięki wielu patriotycznym działaczom. Wreszcie poprawnie zaczęło działać znacznie demokracji, a ogólnonarodowa świadomość o naszej przynależności do oświeconej Europy pozwoliła ludziom w Polsce przeżyć wszelkie zniewagi i polityczną zależność wobec zaborców.