Przyczyny, przebieg i skutki wypraw krzyżowych

Co to jest wyprawa Krzyżowa i po co ona jest?

Krucjaty, wyprawy krzyżowe, wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego. "Święta wojna" przez dłuższy czas stanowiła pojęcie obce chrześcijaństwu.

Przyjęło je w IX w. kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie, stosując hasło walki o wiarę w starciach z emiratami arabskimi w Syrii i Mezopotamii. Ideologia ta rozwijała się równocześnie w królestwach północnej Hiszpanii, które od VIII w. stale toczyły walkę z Arabami - początkowo o własne istnienie, a następnie o odebranie niewiernym (Saraceni) okupowanych części Półwyspu Pirenejskiego. W 1063 papież Aleksander II ogłosił apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, by wspierały Hiszpanów w walce z wrogami chrześcijaństwa.

Krucjaty prowadzone przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i na Sycylii, pozostające pod dużym wpływem idei św. Augustyna z Hippony o przemocy za przyzwoleniem Boskim, stały się impulsem do podjęcia walki o odzyskanie Ziemi Świętej, znajdującej się od połowy XI w. pod panowaniem Turków seldżuckich (Seldżucy). Jako pierwszy ideę takiej krucjaty podjął w 1074 Grzegorz VII, do jej realizacji doprowadził jednak dopiero Urban II, wzywając na synodzie w Clermont (1095) do odebrania grobu Chrystusa z rąk niewiernych.

Hasło to znalazło szeroki oddźwięk wśród niemal wszystkich warstw społecznych. Prócz aspektów religijnych, silnym bodźcem skłaniającym do udziału w wyprawie były czynniki ekonomiczne, m.in.: chęć wzbogacenia się (młodsi synowie, pozbawieni na mocy zwyczaju lennego możliwości dziedziczenia ojcowizny, pragnęli zdobyć nowe ziemie i łupy), nadzieja chłopów na zmianę stosunków społecznych (utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie), obawa przed głodem zagrażającym Europie na przednówku 1096 czy wreszcie chęć złamania przez miasta włoskie hegemonii handlu bizantyjskiego i arabskiego. Uczestnicy wypraw krzyżowych (nazywani przez muzułmanów Frankami) korzystali ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad pozostawionymi w kraju rodzinami i majątkami.

Przyczyny

Przyczyną bezpośrednią było wystąpienie papieża Urbana II. Cesarstwu bizantyjskiemu bezpośrednio zagrażali graniczący z nimi Turcy Seldżucy (Bizancjum poniosło już kilka klęsk militarnych). Wysłannicy cesarza bizantyjskiego, Aleksego Komnena, chcąc uzyskać pomoc od głowy Kościoła, przedstawili muzułmanów jako straszliwych pogan atakujących chrześcijan. Wizja ta bardzo nie spodobała się papieżowi, który podczas synodu w Clermont w swojej bulli Wzywał chrześcijan do walki z Islamem, ogłosił odpust zupełny oraz zapewniał, że krzyżowcom darowane będą wszystkie grzechy przyszłe jak i przeszłe (chodzi tu głównie o darowanie grzechu, który popełniali mordując ludzi): ”(…) zwracam się z pokorną prośbą, nie ja, lecz Pan, abyście wy, głosiciele Chrystusowi, częściej nakłaniali wszystkich, do jakiego by kto nie należał stanu, zarówno pieszych, jak i konnych, tak biednych, jak i bogatych, aby oni w porę pomogli wschodnim chrześcijanom i wypędzili z granic chrześcijańskiego świata ludzi tego niecnego rodzaju. Mówię to obecnym, polecam przekazać to nieobecnym. Wszak to nakazuje Chrystus. Wszystkim idącym tam w wypadku ich zgonu na lądzie czy morzu lub w boju z poganami, od tej chwili odpuszczone będą grzechy. To przyrzeczenie idącym daję ja jako upoważniony przez Boga (…).” Przemówienie papieża wzbudziło entuzjazm. Tłumy podjęły wezwanie. Hasłem krzyżowców był okrzyk: „Bóg tak chce”. Ludzie wierzący, że Chrystus przyjdzie ponownie na ziemię, aby ich zbawić, postawili sobie za cel wyzwolenie Ziemi Świętej przed jego przybyciem. Na wezwanie papieża zgłosiło się wielu ochotników. Świadczyło to o wysoko rozwiniętym fanatyzmie religijnym, według którego ludzie uważali, że należy walczyć w imię Jezusa.

PRZEBIEG

I krucjata

Podczas I krucjaty (1096-1099) krzyżowcy zdobyli Niceę (1097), przeszli przez Anatolię zajmując stolicę sułtanatu - Ikonium i odnosząc zwycięstwo pod Herakleą (1097), zajęli 1098 Edessę (gdzie Baldwin z Bouillon utworzył pierwsze łacińskie państwo na Wschodzie - hrabstwo Edessy), Syrię i Antiochię, docierając w liczbie zaledwie ok. 20 tys. (wg obliczeń samego Urbana II na wyprawę wyruszyło 300 tys. ludzi) do Jerozolimy, w lipcu 1099 zdobyto ją (dzięki pomocy floty genueńskiej, która wylądowała w Jaffie, dostarczając krzyżowcom żywności i drewna niezbędnego do budowy machin oblężniczych), dokonując masakry ludności.

Na zdobytych ziemiach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, podległe władzy papieża, którego reprezentantem był patriarcha jerozolimski. Pierwszym świeckim władcą został Godfryd z Bouillon, tytułujący się advocatus Sancti Sepulchri ("obrońca Grobu Świętego"). Jego brat i następca Baldwin I przyjął tytuł królewski (1100) i w ciągu kilkunastu lat panowania (do 1118) narzucił zwierzchnią władzę Królestwa innym państewkom łacińskim - hrabstwu Edessy, Trypolisu oraz księstwu Antiochii. Stałe niebezpieczeństwo odwetu ze strony muzułmanów spowodowało konieczność stworzenia siły militarnej bardziej sprawnej niż pospolite ruszenie - zaczęły powstawać zakony rycerskie (kawalerowie maltańscy, templariusze).

II i III krucjata

Upadek hrabstwa Edessy (1144) stał się przyczyną zorganizowania II krucjaty (1147-1149), na czele której stanęli, rywalizujący ze sobą (co doprowadziło do klęski), Konrad III niemiecki i Ludwik VII francuski. W następnych latach sułtan Salah ad-Din podbił niemal cały obszar Królestwa Jerozolimskiego (krzyżowcy ponieśli dotkliwą klęskę pod Hattin w 1187), przejmując ponownie kontrolę nad sanktuarium chrześcijaństwa, co stało się bodźcem do zorganizowania III wyprawy krzyżowej (1189-1192), dowodzonej przez cesarza Fryderyka I Barbarossę, króla francuskiego Filipa II Augusta oraz króla angielskiego Ryszarda I Lwie Serce.

Krzyżowcy odzyskali jedynie pas wybrzeża od Tyru do Jaffy, tolerancyjny sułtan zapewnił jednak chrześcijanom swobodny dostęp do miejsc kultu w Jerozolimie i innych miastach. W czasie krucjaty we władanie łacińskie przeszedł także Cypr (do 1571). Osiągnięte rezultaty nie zadowoliły opinii chrześcijańskiej, tym bardziej że po śmierci Salah ad-Dina (1193) stosunki z jego następcami uległy zaostrzeniu.

IV krucjata

IV krucjata (1202-1204) za główny cel przyjęła uderzenie na Egipt. Uczestnikom zabrakło już jednak entuzjazmu pierwszych krzyżowców, na wyprawę wyruszyli głównie poszukiwacze łupów i zysków, którzy zrezygnowali z ataku w Egipcie i interweniowali, za namową Wenecji, na wybrzeżu dalmatyńskim, a następnie na prośbę Aleksego III Angelosa - w Bizancjum. Efektem wyprawy było zdobycie Konstantynopola (1204) i utworzenie cesarstwa łacińskiego. Niepowodzenia IV krucjaty zrodziły pogląd, że rycerstwo nie jest godne odzyskania Ziemi Świętej, a dokonać tego mogą jedynie istoty niewinne - dzieci. Rezultatem tej teorii była tzw. krucjata dziecięca (1212), podczas której większość uczestników zginęła, a reszta została sprzedana w niewolę.

V i VI krucjata

V krucjata (1217-1221), zorganizowana przez króla węgierskiego Andrzeja II i księcia austriackiego Leopolda VI, przejęła nie zrealizowany plan uderzenia na w Egipt. Po przejściowym opanowaniu Damietty (1218), zakończyła się ostatecznie klęską. W latach 1228-1229 miała miejsce VI, krucjata - bezkrwawa wyprawa Fryderyka II (niektórzy historycy odmawiają jej miana krucjaty), podczas której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (utracona ponownie w 1244), Betlejem i Nazaretem.

VII i VIII krucjata

Dwie ostatnie wyprawy zorganizował król francuski Ludwik IX Święty - celem VII (1248-1254) było opanowanie Egiptu, podczas VIII (1270) krzyżowcy skierowali się do Tunisu. Obie zakończyły się klęską. Plany nowych krucjat podejmował TKarol II Andegaweński, który w 1277 przyjął tytuł króla jerozolimskiego, jednak posiadłości łacińskie na Wschodzie zmniejszyły się - 1289 Mamelucy zdobyli Trypolis, a w 1292 padł ostatni bastion krzyżowców - Akka.

Niedobitki "łacinników" wycofały się na Cypr, który stał się głównym punktem oparcia chrześcijan we wschodniej części Morza Śródziemnego (królowie cypryjscy przyjęli tytuł królów jerozolimskich i wielokrotnie w ciągu XV w. wysuwali projekty krucjat). Wyprawy krzyżowe nie osiągnęły zamierzonego celu, wszystkie zdobycze okazały się efemeryczne, jednocześnie krzyżowcy rozbili cesarstwo bizantyjskie stanowiące główną osłonę Europy przed Turkami. Najwięcej korzyści z ruchu krucjatowego wyniosły miasta włoskie, przejmując od Arabów i Bizancjum handel ze Wschodem.

Skutki

1. Przede wszystkim na Ziemi Świętej powstały zakony rycerskie: Templariusze w 1118 roku, Joanici, czyli Zakon Szpitala Świętego Jana i Krzyżacy - pod koniec XII w.
2. Wzrósł autorytet papiestwa.
3. Nastąpił rozwój handlu lewantyjskiego. Wzbogaciły się na nim szczególnie miasta włoskie portowe: Piza, Padwa, Genua, Wenecja.
4. Wraz ze wzbogaceniem się miast włoskich wzrastała potęga i zamożność mieszczan.
5. Nastąpiło przenikanie wzorców obyczajowych między kulturą arabską a europejską.
6. Ukształtował się tzw. etos rycerski i kultura rycerska.
7. Wyprawy krzyżowe były pierwszym europejskim kontruderzeniem przeciw ekspansji Islamu.
8. Ekspansja Turków przeciw Europie, która trwała do końca XVII w.
9. Poszerzyły się horyzonty myślowe Europejczyków, wzrosło zainteresowanie otaczającym światem.
10. Wzrósł fanatyzm religijny i niechęć do Żydów.