Teatr Starożytnej Grecji

Powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. chór uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy (pierwszego aktora wprowadził Tespis).

W tym czasie ukształtowała się forma literacka zwana dramatem i powstały budowle zwane teatrem. Widowiska traciły stopniowo charakter kultowy, zachowały jednak cechy uroczystości powszechnych. W ciągu wieków teatr ulegał przeobrażeniom od teatru objazdowego (VI w. p.n.e.), przez klasyczny teatr z V w. p.n.e., teatr hellenistyczny (od IV w. p.n.e. na obszarach zhellenizowanych) po teatr grecko-rzymski.

Pierwotny grecki teatr składał się z kolistej przestrzeni (orchestra) z ołtarzem, leżący niedaleko świątyni, na stoku wzgórza sytuowano widownię (theatron). Z pojawieniem się aktora w widowisku powstał mały budynek sceniczny (skene), wkrótce nieodzowne tło dla przedstawienia.

W V w. p.n.e. teatr grecki posiadał już okazałą skene (długa budowla ze ścianą frontową), do której przylegały dwa skrzydła boczne (paraskenia) i pomost (proskenion), gdzie występowali aktorzy. Orchestra (miejsce dla chóru) uległa zmniejszeniu. W ówczesnym teatrze używano maszynerii, umożliwiającej m.in. podnoszenie i opuszczanie bóstw oraz malowanych dekoracji (pinakes).
Widowiska teatru klasycznego (VI - V w. p.n.e.) odbywały się dwa razy do roku w okresie świąt i były połączone z konkursem dramatycznym. Organizacją spektakli zajmowało się 3 choregów (choregia), a autor dramatu przygotowywał swój dramat do wystawienia, a nawet grał główną rolę. 5 sędziów typowało zwycięzcę.

Ajschylos wprowadził drugiego aktora, Sofokles trzeciego. Aktorzy ubierali na scenę szaty o symbolicznym (dla widza zrozumiałym) kolorze i kroju, na twarze zakładali maski (komiczne lub tragiczne), informujące widza o charakterze i wieku postaci, na głowy peruki. Aby ich można było lepiej widzieć, wkładali na nogi podwyższające obuwie (koturny). Recytacja była zbliżona do śpiewu.
Prócz klasycznego dramatu istniały w Grecji widowiska przedstawiane przez zespoły wędrowne o charakterze farsowym (mim). Teatr grecki stworzył konwencje i formy kontynuowane przez teatr europejski do chwili obecnej.religijne korzenie dramatu sięgają świąt na cześć boga

Dionizosa, zwanych dionizjami (święta winobrania);
- Małe Dionizje (wiejskie) obchodzono z okazji otwierania naczyń z młodym winem, program zawierał procesje, występy grup aktorskich zabawy ludowe;
- Wielkie Dionizje (miejskie) – największe święto Ateńczyków, stające się z czasem igrzyskami teatralnymi, trwające ok. 5 dni;
- I dzień – ofiara z kozła (tragos) składana Dionizosowi, której towarzyszyły chóry śpiewające pieśni na cześć boga (tzw. Dytyramby), przeniesienie posągu Dionizosa ze światyni do miejsca, w którym w dniu następnym miały odbywać się występy:
- II dzień – pieśń chórów młodzieżowych i męskich;
- III i IV dzień – przedstawienia teatralne (tragedie, dramaty satyrowe i komedie);
- Ostatni dzień – ogłoszenie wyników i rozdawanie nagród.

CHÓR

Pierwotnie występy śpiewaków i tancerzy w starożytnej Grecji uświetniające uroczyste obchody Dionizji; w antycznej tragedii jego pieśni wypełniały przerwy między aktami albo też przewodziły akcji, miały swoje znaczenie i nazwę: na wejście – parodos, w trakcie rozwoju akcji na orchestrze – stasimon, na wyjście – exodos, śpiewane przemiennie z aktorem – kommos. W komedii chór wykonywał pieśni nie mające związku z akcją – parabasis.
W tragedii Ajschylosa chór uczestniczył w działaniach dramatycznych, u Sofoklesa był sędzią i komentatorem wydarzeń, u Eurypidesa jego pieśni były w niewielkim tylko stopniu związane z akcją, natomiast w tragediach rzymskich Seneki Młodszego chór pojawiał się tylko między aktami.

KORYFEUSZ

Przodownik chóru w teatrze greckim. Poddawał on innym chórzystom rytm i melodię. Miał duże znaczenie. Rola koryfeusza w teatrze greckim łączy się z dytyrambem, gdyż w tej pieśni wyodrębnił się przodownik chóru, intonujący dytyramb, kierujący śpiewem i tańcem. Stąd w starożytnej Grecji wyraz koryfeusz nabrał znaczenia "wybitny, przodujący";

ORCHESTRA

(Z języka greckiego "tanecznia"), w starożytnym teatrze greckim i rzymskim powierzchnia w kształcie trapezu, a później koła, na której początkowo ustawiano ołtarz (thymele). Orchestra była przeznaczona na popisy chóru (taniec i śpiew).
PROSKENION
Podest, na którym występowali aktorzy (wcześniej często znajdowali się wraz z chórem na orchestrze).

SCENA

W starożytnym teatrze greckim podłużna budowla wzniesiona przy orchestronie, naprzeciw widowni, początkowo traktowana jako garderoba dla aktorów, od V w. p.n.e. jako tło gry scenicznej. Z obu stron zamykały ją paraskeniony.

CHOREGIA

W starożytnej Grecji - jeden z rodzajów świadczeń obywateli na rzecz państwa. Było to zobowiązanie konkretnego obywatela (wybranego przez archonta) do całkowitego przygotowania chóru na występy teatralne własnym kosztem.

KOTURNA

But na grubej podeszwie korkowej, umocowany rzemykami do stopy, używany przez aktorów tragicznych w starożytnej Grecji i Rzymie, w celu podwyższenia sylwetki.

MIM

Widowisko farsowe (farsa) w starożytnej Grecji i Rzymie, posługujące się takimi środkami jak: mimika, gestykulacja, akrobacja, improwizowany dialog, pieśń i taniec. W V w. p.n.e. zrodził się z niego, jako gatunek literacki, krótki dialog. Przeżył okres rozkwitu w III-I w. p.n.e., przejęty przez Rzymian od Greków. W średniowieczu przyjął postać interludiów i komicznych scenek w wykonaniu żonglerów i błaznów.

DRAMAT ANTYCZNY
v Tragedia
Utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. ( gr. Tragos = kozioł, ode = pieśń) najwyżej ceniony przez Greków gatunek literacki.
v DRAMAT SATYROWY
Odmiana komedii, w której chór występował w kostiumach przedstwiających satyrów, wystawiany po trzech tragediach, zktórymi łącznie tworzył tzw. Tetralogię (cztery utwory)
v KOMEDIA
(Z grec. Komos = wesoły orszak) Jeden z podstawowych gatunków dramatu, znany od starożytności. Posługując się komizmem, przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny.
W komedii staroattyckiej (starożytna Grecja) do głosu dochodziły zarówno polityka, jak i ówczesna obyczajowość. Do jej klasyków należał Arystofanes.

BUDOWA DRAMATU

- prologos – pierwsza scena aż do wystąpienia chóru na orchestrze; zapowiedź wydarzeń;
- parados – wejście chóru;
- epeisodia – partie między śpiewakami chóru wypełnione monologami lub dialogiem aktorów;
- stasimon – komentarz akcji, pieśń śpiewana przez chór stojący na orchestrze;
- exodos – ostatnia pieśń śpiewana podczas wyjścia chóru.
- Dramatem greckim rządzi zasada trzech jedności:akcji, czasu, miejsca.

DIONIZOS

Bakchos (mitologia grecka), bóg płodnych sił natury, religijnej ekstazy i wina, mający ponadto związek z życiem pozagrobowym. Syn Zeusa i Semele, wychowany na dworze króla Atamasa w Orchomenos w Beocji. Dotknięty obłędem za sprawą Hery, odbywał wędrówki po świecie w towarzystwie satyrów i menad (był m.in. w Egipcie i w Indiach, gdzie wprowadził uprawę winorośli). Na wyspie Naksos poślubił porzuconą przez Tezeusza Ariadnę. Jego orgiastyczny kult, znany na Peloponezie już w XIII w p.n.e., był pochodzenia wsch., a do Grecji przyszedł prawdopodobnie z Tracji. Połączono go z czasem z kultem Apollona w Delfach, dzieląc święty rok pytyjski na część apollińską i dionizyjską, a także z kultem Demeter i Persefony w Eleusis (misteria → eleuzyjskie). Mity związane z D. (→ Zagreusem) zostały przejęte i przekształcone przez orfików (orfizm, kosmogonia orficka).
Główne święta ku czci Dionizosa to attyckie i ateńskie Dionizje. W Rzymie zw. był Bachusem i utożsamiany często z Liberem, czczony podczas orgiastycznych bachanaliów. Poświęcono mu winorośl, bluszcz, sosnę (której żywicą konserwowano wino) i figę.

Atrybutami Dionizosa były: gałąź winorośli, tyrs, maski tragiczne (z jego świąt wziął początek dramat gr.) oraz fallus, byk i kozioł - symbole witalności i płodności. W sztuce starożytnej (zwł. w sztuce archaicznej) przedstawiano go jako brodatego mężczyznę w szatach trackich lub frygijskich, siedzącego na tronie, później (w sztuce klasycznej) częściej jako pięknego, nagiego młodzieńca. W okresie hellenistycznym (III-I w. p.n.e.) utożsamiono Dionizosa z Sabazjosem.

AJSCHYLOS

Eschyl (525-456 p.n.e.), tragediopisarz grecki, pochodzący z Eleusis koło Aten, uważany za twórcę tragedii klasycznej. Brał udział w wojnach perskich, w bitwie pod Maratonem (490 p.n.e.), Salaminą (480 p.n.e.) i Platejami (479 p.n.e.). W ostatnich latach życia, wskutek konfliktu z władzami Aten i oskarżenia o zdradzenie tajemnic misteriów, uszedł na Sycylię. Zmarł w Geli. Był wielokrotnym zwycięzcą zawodów dramatycznych (po raz pierwszy 484 p.n.e.). Napisał 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. W całości zachowało się 7 sztuk: Błagalnice, Persowie, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom oraz trylogia Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy).

Ajschylos czerpał tematy głównie z eposów Homera i tzw. poetów cyklicznych (objaśniających i uzupełniających w swoich utworach dzieła Homera). Zajmował się problematyką moralną i religijną, tajemnicą losu i postępowania człowieka, walczącego z przeznaczeniem, namiętnościami i wolą bogów. Podkreślał rolę pychy (hybris) w ludzkich nieszczęściach i odpowiedzialność za winy. Cierpienie, wynikające z klęsk życiowych, uczy wg niego umiaru w postępowaniu.

Ajschylos wprowadził do dramatu innowacje: drugiego aktora, prolog, opisy i opowiadania przedstawiające wydarzenia spoza sceny. Ograniczył rolę chóru na rzecz dialogu. Był popularny wśród współczesnych i potomnych (wpływ na Senekę Młodszego). Znany w renesansie, największe uznanie zyskał w końcu XVIII w. i w okresie romantyzmu, kiedy, pod wpływem Prometeusza skowanego, powstało i upowszechniło się w literaturze pojęcie prometeizmu. Pierwsze polskie tłumaczenie tragedii Ajschylosa powstało 1873 (Z. Węclewski), późniejsze, m.in. J. Kasprowicza (1931) i S. Srebrnego (1954).

SOFOKLES

(496-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa i Eurypidesa). Brał udział w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem herosa-lekarza Amynosa).

Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele.

Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Tragedie Sofoklesa były popularne w renesansie i w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech), do dziś grane są w teatrach. Przekłady polskie.

EURYPIDES

(ok. 480-407/406 p.n.e.), jeden z trzech wielkich tragediopisarzy greckich (obok Ajschylosa i Sofoklesa). Uczeń filozofów jońskich, głosiciel poglądów demokratycznego odłamu sofistów.
Ojciec tragedii psychologicznej i tragikomedii. Z ok. 90 napisanych przez niego sztuk teatralnych zachowało się 17, m.in. Medea, Hipolit, Błagalnice, Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes oraz ok. 1000 fragmentów. Atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości, pod koniec życia przeniósł się z Aten na dwór króla macedońskiego Archelaosa I.
Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki - w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw. deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania), występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków.

Głosił idee równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych. Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś. W Polsce pierwsze tłumaczenia jego dzieł z końcem XIX w. Tragedie w przekładzie J. Kasprowicza (tom 1-3, 1930).

AKTORZY TEATRU GRECKIEGO

Kunszt odtwarzania przez aktora postaci scenicznych, którym użycza on swego głosu, twarzy i gestów; stanowi podstawowy, trwały i naczelny element teatru od początku jego istnienia, chociaż wielu starożytnych aktorów pozostało bezimiennych i nieznanych.

W historii teatru europejskiego za pierwszego aktora uważa się Tespisa z Grecji (VI w. p.n.e.), który zapoczątkował dialog między aktorem i chórem w tragedii greckiej. W starożytnym Rzymie aktorami najczęściej byli niewolnicy. Chrześcijaństwo początkowo potępiło aktorstwo, ale w średniowieczu, wraz z rozwojem widowisk religijnych, zaczęli tę sztukę uprawiać najpierw słudzy kościelni, odgrywając misteria i mirakle, a później wykształciła się oddzielna grupa aktorów zawodowych. W zależności od form uprawianej sztuki byli to wędrowni aktorzy ludowi lub aktorzy dworscy.
- na scenie ograniczona liczba aktorów, niemożność scen zbiorowych, o wydarzeniach z udziałem wielu osób zwykle donosił posłaniec;
- aktorami byli tylko mężczyźni
- aktor występował w masce, charakterystycznej i jednolitej typologicznie
- kostiumy nie były odbiciem strojów epoki, w jakiej rozgrywała się akcja. Noszono kostiumy kontrastowe i jaskrawe. W tragediach aktor występował w długim chitonie, w komedii – w krótkim (aby bardziej widocznymi, aktorzy watowali kostiumy)
- rekwizyty – charakterystyczne dla danej roli
- koturny – aby stać się bardziej widocznymi, a którzy dodawali sobie wzrostu
- w komediach – aby stworzyć nastrój groteski, z przesadą uwidaczniano wady budowy, np. garb czy tez szczegóły anatomiczne – phallos.