Mitologia odwiecznym źródłem inspiracji

Kultura grecko-rzymska stanowi podstawowe źródło kultury europejskiej naszej ery. W literaturze tej, opartej w dużej mierze na mitologii odnaleźć można archetypy, prawzory ludzkich zachowań, postaw i sytuacji.

Jeżeli chodzi o literaturę, to wszystko zaczęło się od Homera. Stworzył on pieśni opowiadające o bohaterach spod Troi. Najbardziej znaną postacią występującą w literaturze późniejszych epok, symbolizującą człowieka, który potrafi pokonywać różne przeszkody na swej życiowej drodze i, który jest synonimem wędrówki, zmagań z otaczającą rzeczywistością jest Odyseusz, jeden z bohaterów "Iliady" Homera. To właśnie do niego porównuje Leopold Staff w wierszu "Odys" każdego człowieka słowami:

"Każdy z nas jest Odysem".

Każdy bowiem ma swoją drogę życiową, cel do którego dąży. Zwykle też ta droga nie jest prosta, ani łatwa. A wręcz przeciwnie, najeżona jest przeszkodami i niebezpieczeństwami:

"Wszędy są drogi proste
Lecz i manowce są wszędy",

pisze. Najważniejsze jest jednak, aby człowiek szedł dalej, nie poddawał się, nie rezygnował ze swych celów. Zachował konsekwencję i jak pisze Staff:

"O to chodzi jedynie,
by naprzód wciąż iść śmiało".

Mity inspirują. Najczęstszymi bohaterami mitologicznymi opisywanym we wszelkiego rodzaju twórczości literackiej byli Dedal i Ikar. Jan Kochanowski w "Pieśni XXIV". Przede wszystkim jednak opierali się na nim poeci współcześni. Tadeusz Różewicz w wierszu p.t. "Prawa i obowiązki" konfrontuje dwa różne spojrzenia na dramat Ikara i obojętność świata. Dawniej uważał, że tragedia Ikara jest wstrząsająca. Według niego był uosobieniem marzycieli, romantyków, jak sam o nim pisał był "synem marzenia", którego wszyscy powinni zauważać. A ludzie, którzy są obojętni zasługują na pogardę. Jednak po latach zrozumiał, że szlachetni idealiści giną, a świat toczy się dalej i nie ma w tym nic niezwykłego...

"... że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą
musi się tak skończyć
I nie ma w tym nic
wstrząsającego
że piękny statek płynie dalej
do portu przeznaczenia."
Tadeusz Różewicz "Prawa i obowiązki"

Obraz jaki opisał Tadeusz Różewicz jest dokładnym odtworzeniem malowidła p.t. "Upadek Ikara", namalowanego w XVI w.n.e. przez Pietra Bruegel`a, na którym to tonący Ikar zajmuje drugi plan oddając pierwszeństwo zwykłym ludziom i normalnym, zwykłym obowiązkom.
Taki wizerunek jest zupełnym przeciwieństwem do modnej w okresie wojny i okupacji wyidealizowanej postawy Ikara, którą ukazuje w swoim utworze "Do poezji" Władysław Broniewski:

"... całe życie jestem na froncie Ikarowy zacząwszy lot ...",
czy Jarosław Iwaszkiewicz w opowiadaniu "Ikar":

"... Michaś padł ofiarą przemocy i brutalności, broniąc bezwiednie prawa do spokojnego życia. Jego śmierć jest więc formą protestu ...".
Jest to jednak wizerunek, który podziela w swym wierszu p.t. "Wciąż o Ikarach głoszą" współczesny poeta o rodowodzie chłopskim Ernest Bryll.
"Bruegel, co osiwiał pojmując ludzi, oczy im odwracał od podniebnych dramatów (...)
Wiedział, że nie gapić
Trzeba się nam na Ikary, nie upadkiem smucić
- choćby najwyższy ...
A swoje ucapić.
Czy Dedal, by ratować Ikara, powrócił?"

Nawiązuje on do mitu, aby pokazać jego uniwersalizm. Ikar jest dla niego synonimem idealisty, młodego marzyciela, porównuje go do ćmy, bezmyślnie lecącej do światła by zginąć. Natomiast bardziej wartościowa wydaje mu się postawa dojrzałego, trzeźwo myślącego Dedala, który "poznawszy miękkość wosku dopada wybranych brzegów", osiąga swój cel. Dalekie nawiązanie do mitu o Dedalu i Ikarze, szczególnie do motywu skrzydeł, można odnaleźć w wierszu romantycznym Adama Mickiewicza "Oda do młodości". Podmiot liryczny jest to młody romantyczny indywidualista, który pragnie na Ikaryjskich skrzydłach wznieść się ponad martwą rzeczywistość, w świat ideału. Skrzydła stają się tu symbolem młodości, symbolem wyższych ideałów, dążeń.

Podsumowując można powiedzieć, że z jednej strony jest to młodzieńcze dążenie do ideału, a z drugiej tragizm, gdyż cena jest bardzo wysoka.

Innym znanym mitem wykorzystywanym przez poetów późniejszych epok jest "Prometeusz", który za swoje występki przeciw Zeusowi został surowo ukarany stając się symbolem buntu, śmiałości i poświęcenia w obronie praw ludzkości. Poeci współcześni potraktowali mit z humorem np.Zbigniew Herbert w "Starym Prometeuszu”. Obraz przedstawiający Prometeusza namalował Jacob Jordaens.

Prometeusz nie jest jednak jedynym symbolem buntu, który powstał literaturze antycznej. Zaliczamy do niego także Antygonę, z tą różnicą, iż uznała ona wyższość praw moralnych i boskich, nad państwowymi i ludzkimi; pogrzebała brata w konsekwencji czego została żywcem zamurowana i odebrała sobie życie.
Motyw Antygony w swym wierszu p.t. "W Warszawie" wykorzystał Czesław Miłosz stwierdzając iż nie chce on być " płaczką żałobną":

"Ale ten płacz Antygony,
Co szuka swojego brata,
To jest zaiste nad miarę
Wytrzymałości ..."

Jednym z ważniejszych i dość często występującym w literaturze późniejszych epok jest mit o Syzyfie, symbolizujący bezowocny, nieefektywny wysiłek. W powieści Stefana Żeromskiego "Syzyfowe prace" jest to daremność wysiłku Rosjan, którym nigdy nie uda się zrusyfikować młodzieży polskiej. Widać to dokładnie na przykładzie Marcina Borowicza, który zdaje się uległ zaborcom. Jednak jedna lekcja języka polskiego i recytacja "Reduty Ordona" przez Bernarda Zygiera uświadamia Marcinowi, iż jest Polakiem i powinien walczyć z najeźdźcą.

Przykładów wykorzystania postaci, motywów i miejsc z literatury greckiej i rzymskiej w literaturze późniejszych epok jest mnóstwo. Motywy mitologiczne przywoływane są jako znaki, powszechnie rozumiane symbole. Pisarze wykorzystują je, ilustrując pewne postawy, uzasadniając stanowiska, a także wtedy, gdy chcą posłużyć się argumentem mającym autorytet przeszłości. Wraca się też do nich jako interesujących opowieści, czyta jak baśnie, z których można się czegoś nauczyć, czegoś dowiedzieć o ludziach.