Zakony

Zakony, zgromadzenia religijne o charakterze wspólnotowym, posiadające określone prawa i cele, przeznaczone dla osób pragnących poświęcić się realizowaniu owych celów.

W chrześcijaństwie cel życia zakonnego został określony następująco:
1) dążenie do doskonałości,
2) zachowanie trzech ślubów - ubóstwa, czystości i posłuszeństwa,
3) skrupulatne i ustawiczne przestrzeganie nakazów i zakazów określonych w regule zakonnej.

Reguły te mają zwykle charakter ogólny, dlatego uzupełniane są przepisami zawartymi w konstytucjach, dyrektoriach ascetycznych, instrukcjach, księgach zwyczajów, modlitewnikach, ceremoniałach itp.

Do najstarszych reguł należą: na Wschodzie - pochodząca z Egiptu reguła św. Pachomiusza (ok. 315 n.e.) i wzorowane na niej reguły św. Izajasza, św. Serapiona, św. Makariusza, św. Pafnucego oraz reguła św. Bazylego Wielkiego (2. połowa IV w. n.e.), uchodząca za najważniejszą dla tradycji wschodniej. Na Zachodzie - reguła św. Augustyna (przełom IV/V w. n.e.) i mająca absolutnie fundamentalne dla zachodniego monastycyzmu znaczenie reguła św. Benedykta (ok. 529).

Podział zakonów

Zakony dzieli się:
1) ze względu na śluby - na zakony ścisłe (ze ślubami uroczystymi) i kongregacje zakonne (śluby proste),
2) ze względu na sposób zatwierdzenia - na zakony na prawie papieskim i zakony na prawie diecezjalnym,
3) ze względu na jurysdykcję - na wyjęte i nie wyjęte spod władzy biskupa (te pierwsze podlegają bezpośrednio Stolicy Apostolskiej),
4) ze względu na święcenia - na zakony kleryckie (znaczna część członków zakonów przyjmuje święcenia kapłańskie) i laickie,
5) ze względu na sposób życia - na zakony kontemplacyjne i zakony pełniące na różne sposoby działalność apostolską,
6) ze względu na ubiór - na zakony habitowe i bezhabitowe (ukryte).

W 1215 Stolica Apostolska zastrzegła, że żaden zakon nie może powstać bez jej zatwierdzenia. Władzę w zakonie sprawuje zwykle przełożony generalny wraz z radą, a w porządku nadzwyczajnym kapituła generalna będąca ogólnym zebraniem delegatów wszystkich domów lub prowincji zgromadzenia. Kapituła dokonuje wyboru przełożonego, stanowi też najwyższą władzę ustawodawczą zgromadzenia.

Niektóre zakony katolickie: benedyktyni, cystersi, kameduli, kartuzi, augustianie, zakony kanoników regularnych, franciszkanie, karmelici, bernardyni, paulini, jezuici, pijarzy, salezjanie.
Szczególnym rodzaj zakonów stanowiły zakony rycerskie (ordines militares), których celem była przede wszystkim obrona chrześcijaństwa z bronią w ręku, m.in.: joannici, templariusze, krzyżacy. Zakony znane są w wielu tradycjach religijnych - poza chrześcijaństwem m.in. w buddyzmie i islamie.

W innym rozumieniu zakon oznacza prawo (Tora).

Rodzaje zakonów katolickich

Benedyktyni, zgromadzenie zakonne, które założył św. Benedykt z Nursji w 529. Pierwszym ośrodkiem był klasztor na Monte Cassino. W swojej regule kładli nacisk na modlitwę oraz pracę umysłową i fizyczną (Ora et Labora). Przyczynili się do rozwoju ogrodnictwa, budownictwa sakralnego, piśmiennictwa (przepisywanie ksiąg), rzemiosła artystycznego (iluminatorstwo), szpitali.
Do Polski dotarli w XI w., zakładając klasztor w Tyńcu. Inne siedziby benedyktynów w Polsce to Mogilno, Lubiń, Święty Krzyż. W XI w. wyodrębnili się z zakonu cystersi. Klasztory benedyktynów w Polsce ulegały likwidacji w XVIII i XIX w., zachował się tylko klasztor w Tyńcu.

Cystersi, jeden z najstarszych zakonów katolickich. Założony w 1098. Twórcą zgromadzenia był opat benedyktynów z Citeaux. Swoją świetność zakon przeżywał w XIII w.
W Polsce obecny od połowy XII w. (Jędrzejów, Łękno, Lubiąż, Oliwa). Cystersi zajmowali się działalnością misyjną i odegrali znaczącą rolę w rozwoju rolnictwa i architektury.

Kameduli, kontemplacyjny zakon katolicki o jednej z najbardziej surowych, rygorystycznych reguł, charakteryzującej się m.in. zakazem prowadzenia rozmów poza okresem świąt Zesłania Ducha Św. (Zielone Święta).

Został założony w 1012 jako reformowany odłam benedyktynów we włoskiej miejscowości Comaldoli, od której nosi nazwę. Siedziby klasztorne lokalizuje z dala od ludzkich osiedli. W Polsce od 1603 na wzgórzu Bielany koło Krakowa.

Kartuzi, katolicki zakon męski o bardzo surowej regule, podobnej do reguły kamedułów. Powstał jako odłam benedyktynów w 1084. Jego założycielem był Brunon z Kolonii. Nazwę swą wywodzi od zlatynizowanej nazwy Chartreuse (Carthusia) we Francji.

Mnichów tego zakonu obowiązuje dodatkowy ślub milczenia, wegetarianizm, częsta modlitwa, czuwanie i praca ręczna. Mieszkają oni w oddzielnych (samotnych) domkach, na terenie przyległym do kościoła klasztornego, otoczonym wysokim murem (kartuzja).

Kartuzi istnieją we Włoszech (słynna Certosa di Pavia), Belgii, Hiszpanii, Niemczech, Anglii, Austrii, Szwajcarii i USA. Do Polski przybyli w XIII w. (4 klasztory, zniesione przez zaborców). W XII w. powstał żeński odłam zakonu - kartuzki.

Franciszkanie, katolickie zgromadzenie zakonne założone przez św. Franciszka z Assyżu, syna bogatego kupca z Assyżu (Włochy). W 1220 franciszkanie uzyskali potwierdzenie reguły od papieża Honoriusza III i przyjęli oficjalną nazwę braci mniejszych. Głosili potrzebę ubóstwa i miłości bliźniego.

W 1274 z zakonu franciszkanów wyłonili się franciszkanie konwetulni oraz obserwanci, zwani w Polsce bernardynami. W 1532 z zakonu obserwantów wyłonili się reformaci (1532), kapucyni i bracia bosi (1619). Podziały te spowodowane były głównie sporami wokół reguły zakonnej. W Polsce zakon ten istnieje od 1237 (Kraków).

Bernardyni, zgromadzenie zakonne stanowiące część zakonu franciszkanów. W Polsce pierwszy klasztor pod wezwaniem Św. Bernarda ze Sieny założony 1454 w Krakowie na Stradomiu. Przyczynili się do utrwalenia religijności w Polsce, byli kaznodziejami obozowymi, pielęgmowali chorych.
Karmelici, zakon katolicki noszący nazwę od góry Karmel w Palestynie, założony przez krzyżowca Bertolda z Kalabrii w 1155, dzielący się na karmelitów bosych o zaostrzonej regule i karmelitów trzewiczkowych.

Paulini, katolicki zakon pustelniczy. Za założyciela paulinów uważa się św. Pawła z Teb - pustelnika zmarłego ok. 347. Zakon powstał dopiero ok. połowy XIII w. na Węgrzech. Oparty na zmodyfikowanej regule augustiańskiej, przystosowanej do życia kontemplacyjnego.
Jezuici, zakon Kościoła katolickiego założony przez byłego oficera, Hiszpana, I. Loyolę w 1534. Podstawą reguły zakonu uczynił surowe posłuszeństwo dogmatom i prawu kościelnemu, wyrzeczenie się wszelkiej wolności osobistej, bezgraniczne zaufanie do Kościoła i papieża, w myśl hasła: Sentire cum Ecclesia (Zawsze z Kościołem). Zgromadzenie jezuitów zostało zatwierdzone bullą papieską Regimini militantis eclesiae przez Pawła III w 1540. Jako cel działalności jezuici postawili sobie walkę z reformacją oraz wszelkimi przejawami odstępstwa od oficjalnych zasad wiary dla umocnienia władzy papieskiej.

Obok trzech zwykłych ślubów zakonnych jezuici składają ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Zakon jezuitów wcielił w życie ideę żołnierzy Chrystusowych ("militia Christi"), w walce o dobro Kościoła rzymskiego stawali zawsze na najbardziej zagrożonych pozycjach. Byli spowiednikami i powiernikami królów i książąt, a zwłaszcza dam dworu. Do największego rozkwitu doszedł zakon w okresie kontrreformacji, w w. XVII, opanował szkolnictwo średnie i wyższe, trzymając je w rękach przez kilka stuleci. Wykazywał niezwykłą gorliwość w duszpasterstwie robotników, występując nieraz w roli trybunów ludowych.

Szczególne zasługi jezuitów dla Kościoła podkreślał papież Urban VIII, w swojej bulli z 1623 zaliczył I. Loyolę w poczet świętych kościoła. Celem rzetelnej służby papiestwu jezuitów obowiązywała zasada kosmopolityzmu, realizowana w praktyce przez częste zmienianie miejsca zamieszkania, oderwanie od rodziny, środowiska i narodu. Jezuicki kosmopolityzm napotykał na zdecydowany sprzeciw monarchii absolutnych. W 1759 zostali wypędzeni z Portugalii, w 1764 z Francji, w 1767 z Hiszpanii i Neapolu. Pod naciskiem wielu rządów, papież Klemens XIV bullą Dominus ac Redemptor z 1773 zarządził kasatę zakonu.

Za zgodą carycy Katarzyny II zakon przetrwał jedynie na terenie Rosji do chwili gdy Pius VII bullą Sollicitudo omnium ecclesiarum z 1814 przywrócił istnienie zakonu w całym Kościele. Aktualnie jezuici prowadzą własne uniwersytety oraz seminaria wychowujące elitę duchowieństwa. Wydają własne czasopisma w 50 językach, mają własne rozgłośnie radiowe i ośrodki telewizyjne. Nadal zajmują się zwalczaniem wszelkiej opozycji wobec papieża, zarówno w płaszczyźnie teologicznej, jak i społecznej.

Pijarzy, zakon katolicki założony w Rzymie w 1579, początkowo jako stowarzyszenie religijne prowadzące szkoły elementarne dla dzieci ubogich. Od 1669 przekształcone w zakon. W swojej działalności oświatowej pijarzy wyprzedzali tendencje oświeceniowe tak pod względem programu, jak i metod nauczania. Rywalizowali na tym polu z jezuitami.

Po likwidacji zakonu Jezuitów 1773 przejęli większość ośrodków szkolnych. Odegrali wybitną rolę w reformie szkolnictwa, poczynając od 1642, a zwłaszcza w okresie Oświecenia w XVIII w. Znane są ich wielkie zasługi w modernizacji polskiego systemu oświatowego. Spośród licznego grona wybitnych pijarów wyróżnić należy S. Konarskiego.

Salezjanie, Towarzystwo Św. Franciszka Salezego, zakon założony w 1857 przez św. Jana Bosco. Zajmuje się głównie opieką nad młodzieżą, zwłaszcza sprawiającą trudności wychowawcze.

Rodzaje zakonów rycerskich

Maltańscy kawalerowie, joannici, od 1310 kawalerowie rodyjscy, od 1530 maltańscy kawalerowie, zakon rycerski powstały ok. 1130 w Jerozolimie (z bractwa istniejącego przy szpitalu św. Jana), którego zadaniem była obrona Królestwa Jerozolimskiego przed Turkami. Po upadku Królestwa zakon przeniósł się na Cypr, a po zdobyciu w 1309 wyspy Rodos założył tam własne państwo. 1530 zakon przeniósł się na Maltę.

Od XII w. istniał w Polsce, a także w innych krajach europejskich. Po zdobyciu Malty przez Anglików w 1800 i zajęciu większości dóbr zakon utracił swe znaczenie gospodarcze i polityczne. Od 1834 jego siedzibą jest Rzym. Od 1953 podlega Watykanowi.

Templariusze, Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis, zakon rycerski założony w 1119 przez rycerza z Szampanii Huguesa de Payensa. Początkowo był bractwem chroniącym pielgrzymów przybywających do Ziemi Świętej, później głównym zadaniem zakonu stała się walka z muzułmanami. Nazwę templariusze wzięli od ich siedziby w pobliżu dawnej świątyni (templum) Salomona w Jerozolimie.

Templariusze nosili białe płaszcze z czerwonym krzyżem. Reguła zakonna, oparta na cysterskiej (zatwierdzona w 1128), stała się wzorem dla większości zakonów rycerskich. Liczne nadania i zręcznie prowadzone operacje finansowe pozwoliły templariuszom zgromadzić wielkie bogactwa zarówno w Palestynie, jak i w krajach Europy. Pozycja ekonomiczna zapewniła im wpływ na decyzje słabych królów jerozolimskich i władców europejskich, zaciągających długi w zakonnych domach bankierskich.

Po upadku Królestwa Jerozolimskiego templariusze przenieśli się na Cypr (1291), a następnie do Francji. Zadłużony u templariuszy król francuski Filip IV Piękny pragnąc uwolnić się od wierzycieli, uwięził 13 października 1307 wszystkich członków zakonu we Francji, oskarżając ich o herezję, świętokradztwo, czary, rozpustę i spiskowanie z Saracenami. Ich majątki we Francji uległy konfiskacie, wielu templariuszy spalono na stosie (m.in. 54 dostojników zakonnych, wśród nich wielkiego mistrza J. de Molaya).

Pod naciskiem Filipa IV papież Klemens V rozwiązał 1312 zakon, jego majątki formalnie przekazano joannitom. We Francji zostały w dużej mierze zagarnięte przez króla.

Krzyżacy, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zakon rycerski utworzony z niemieckiego bractwa szpitalnego w 1198 w Jerozolimie. Po opuszczeniu Jerozolimy Krzyżacy osiedlili się na Węgrzech, broniąc kraj przed najazdami Połowców (1211-1224).