Zakony męskie w Polsce w okresie średniowiecza to: Augustianie, Bazylianie, Benedyktyni, Cystersi, Dominikanie, Franciszkanie, Franciszkanie konwentualni, kanonicy regularni, Karmelici i Paulini.
Augustianie
Wspólnota augustiańska bierze swój początek od wspólnot eremickich opartych na Regule św. Augustyna. W 1303 r. papież Bonifacy zaliczył augustianów do zakonów żebrzących. Do Polski zostali sprowadzeni z Pragi przez króla Kazimierza Wielkiego w 1342 r. i osadzeni na Kazimierzu koło Krakowa, gdzie król ufundował dla nich kościół p.w. św. Katarzyny i św. Małgorzaty.
Do zgromadzenia augustianów należeli m.in Marcin Luter - inicjator i główny ideolog ruchu reformacyjnego oraz Grzegorz Mendel - prekursor genetyki
Bazylianie
Św. Bazyli zwany Wielkim- twórca zasad życia monastycznego w Kościele Wschodnim- dał początek różnym wspólnotom monastycznym. Najstarsze z nich znane są na ziemiach polskich już w X wieku.
Bazylianie są jedynym w Polsce męskim zakonem obrządku greckokatolickiego. Jego początki sięgają IV w., kiedy na Wschodzie powstały pierwsze wspólnoty zakonne żyjące według reguł św. Bazylego, w Polsce są od XIV w.
Nie mając ściśle określonego charyzmatu, bazylianie podejmują wszystkie posługi, które w danym momencie historii stawia przed nimi Chrystus i Kościół. Priorytetem zakonników jest życie wspólne, praca nad jednością Kościoła i apostolat.
Benedyktyni
Pierwszymi klasztorami benedyktyńskimi na ziemiach polskich były powstałe w XI wieku fundacje w Tyńcu, Mogilnie i na Łysej Górze. Z czasem założone zostały inne opactwa. Ok. 1390 r. powstał w Krakowie klasztor który w liturgii używał języka cerkiewno- słowiańskiego. W XI w. wyodrębnili się z zakonu cystersi. Klasztory benedyktynów w Polsce ulegały likwidacji w XVIII i XIX w., zachował się tylko klasztor w Tyńcu.
Cystersi
Cystersi przybyli do Polski w pierwszej połowie XII wieku i założyli ok. 1140 r. klasztor w Brzeźnicy, nazywanej później Jędrzejowem. Fundatorem tego opactwa był bp wrocławski Jan. Do końca XIII wieku powstało na ziemiach polskich ok. 25 wspólnot cysterskich, które utworzyły Kongregację NMP Królowej Świata.
W Polsce w przeciętnym opactwie cysterskim znajdujemy około 45 mnichów. Programowo osiedlali się w oddaleniu od większych miast; Mogiła pod Krakowem (dziś na obszarze Nowej Huty) stanowi tu wyjątek. Architektura i sztuka cysterska była skromna, jak przystało na zakon w założeniu surowy i ascetyczny, w Polsce średniowiecznej nabrała dużego znaczenia dzięki przeniesieniu wprost z Francji nowych wzorów gotyckich.
Od schyłku XII wieku próbowano zaangażować cystersów polskich do misji wśród pogan pruskich, co znalazło m.in. poparcie papiestwa, ale takie zadanie było obce charakterowi i celom zgromadzenia.
Cystersi wykazywali duże umiejętności organizacyjno- gospodarcze. Znakomicie odzwierciedla to Księga henrykowska stanowiąca jedyne w swoim rodzaju dokładne źródło mówiące o stosunkach społeczno- gospodarczych Polski. Włączyli się także w organizację pracy w rolnictwie w obrębie wielkiej własności ziemskiej.
Jednym z najbardziej znanych opactw cysterskich jest Mogiła (obecnie w granicach administracyjnych Krakowa)
Dominikanie
W XIII wieku sukces odniosła nowa formacja braci żebrzących. (do zakonów żebrzących należeli: dominikanie, franciszkanie, augustianie, karmelici). Pierwsi Dominikanie ze św. Jackiem na czele, przybyli do
Krakowa w 1220 r. W trzy lata później powstał w Krakowie przy kościele p.w. Św. Trójcy klasztor dominikański z fundacji bpa Iwona Odrowąża.
Polscy dominikanie dali się poznać jako kaznodzieje, misjonarze ludowi i teolodzy. Byli pierwszymi w Polsce zespołami ludzi umiejących dobrze mówić, głosić kazania językiem żywym, pełnym zrozumiałych przykładów, zdolnych zainteresować i poruszyć słuchaczy z różnych warstw społecznych.
Franciszkanie (zakon braci mniejszych konwentualnych)
Jest to obok braci mniejszych i kapucynów kolejna rodzina franciszkańska biorąca swój początek od św. Franciszka Bernardone.
Do Krakowa przybyli w 1232 r. Powszechnie używana nazwa „konwentualni” wywodzi się od miejskich klasztorów nazywanych konwentami.
Współcześnie najbardziej znanym klasztorem franciszkańskim na ziemiach polskich jest Niepokalanów założony w latach międzywojennych przez św. Maksymiliana Marię Kolbę.
Wokół klasztorów skupiały się chętnie najbardziej potrzebujący- biedni, chorzy, starzy- licząc na jakąś formę pomocy; to właśnie jako odpowiedź na rosnące w tej dziedzinie potrzeby zaczęto co najmniej od XII wieku tworzyć przy polskich klasztorach specjalne zakłady określane wówczas jako szpitale, chociaż zakres ich funkcji wykraczał poza zadania lecznicze- były to przede wszystkim przytułki. W XIII wieku rozwinęły w Polsce działalność specjalne zakony kanonickie, których głównym celem stało się prowadzenie szpitali: na Śląsku byli to tzw. krzyżowcy z czerwoną gwiazdą, w Krakowie kanonicy Świętego Ducha.
Karmelici.
Pierwszy klasztor karmelitów w Polsce, sprowadzonych z Pragi, powstał w 1397 r. w Krakowie na Piasku. Jego fundatorami byli król Władysław Jagiełło i bł. Królowa Jadwiga.
Pierwotnym założeniem karmelitów była, podobnie jak innych zakonów żebraczych, praca duszpasterska w miastach i szerszenie kultu maryjnego poprzez bractwa szkaplerzne. Ich najważniejszym celem było własne uświęcenie i doskonalenie.
Paulini
Z Węgier sprowadził do Polski paulinów Władysław Opolczyk (1382 r.) namiestnik Rusi z ramienia Ludwika Węgierskiego, a ufundowany im klasztor w Częstochowie obdarzył cieszącym się sławą cudowności bizantyjskim obrazem Matki Bolesnej, przechowywanym poprzednio w Bełzie na Rusi Czerwonej. Już w XV w. Paulińska Częstochowa zyskała dużą popularność jako jeden z ważniejszych celów pielgrzymek.
