Eseistyka literacka.

- po wojnie zarówno eseistyka, jak i reportaż rozwijały się znakomicie, czemu zapewne służyła także ogólniejsza sytuacja w literaturze, charakteryzująca się rozluźnieniem formy, poszukiwaniami formalnymi, dążeniem do autentyzmu, zapotrzebowaniem na literaturę poświadczoną osobistym doświadczeniem i zwiększoną dawką refleksji
- w zakresie eseistyki daje wyróżnić- się kilka typów
- ogólny podział na eseistykę historyczną i pozostałą ( podróżniczą, z [pogranicza sztuki i literatury, cywilizacyjną)
- nie zawsze natura tekstu pozwala na jasne kwalifikacje, jest to wszakże forma programowo nieczysta, mieszana
- najłatwiej wskazać- przykłady eseistyki historycznej:
· Paweł Jasienica- w znanym cyklu „Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rzeczpospolita Obojga Narodów” zastanawiał się przede wszystkim nad kaprysami polskiego losu narodowego i państwowego, wskazująca rozmaite stracone szanse i fałszywe wybory historyczne. Pisane dobrą polszczyzną, żywo, zajmująco znajdowały wielu odbiorców
· Marian Brandys- z reportażysty ( m.in. „O królach i kapuście”), którym był w młodości, przedzierzgnął się w znakomitego znawcę epoki napoleońskiej, czemu poświęcił kilkuczęściowy cykl pt. „Koniec świata szwoleżerów”, poprzedzony takimi pracami jak : „Oficer największych nadziei” ( poświęconą Józefowi Sułkowskiemu), „Kozietulski i inni” itp.
· Jacek Bocheński- jego „Boski Juliusz” i „Naso poeta” były swego rodzaju przypowieściami: analizująca epokę cezarów rzymskich dotykał spraw ważnych dla współczesnego człowieka: zagadnień totalitarnej władzy, zniewolenia intelektualnego, wewnętrznej cenzury itp.
· Zbigniew Załuski- analizował różne grzechy historii, szkodliwość· polskich mitów. „Przepustka do historii”, „Siedem polskich grzechów głównych”, „Czterdziesty czwarty. Wydarzenia, obserwacje, refleksje.”
· Tomasz Łubieński- „Bić· się czy nie bić· ? O polskich powstaniach”
- eseistyka rozwijała się żywiej na emigracji niż w kraju, przynajmniej w początkowych dekadach
- Jerzy Stempowski- który pisywał w „Kulturze” paryskiej jak Paweł Hostowiec ( cykl „Notatnik niespiesznego przechodnia”), a pozostawił pesymistyczne w tonie tomy pt. „Eseje dla Kasandry”, „Od Berdyczowa do Rzymu”
- Z „Kulturą” związany był też Miłosz, którego obfita i ważna myślowo eseistyka wypełnia zbiory w rodzaju „Zniewolony umysł”, „Rodzinna Europa”, „Ziemia Ulro”, „Widzenia nad zatoką San Francisco” i inne.
- Wymienić- tu należy też innych autorów „Kultury”:
· Witold Gombrowicz- którego „Dzienniki” miały wszak wymiar eseistyczny,
· Stanisław Vincenz - „Po stronie pamięci”
· Konstnty Jeleński - „Zbiegi okoliczności”
· Józef Czapski
- interesujące i ważne dla poznania kultury współczesnej były eseje Józefa Wittlina z tomu „Orfeusz w piekle XX wieku”
- wśród autorów krajowych trzeba wymienić- Jana Parandowskiego, któremu „Godzina śródziemnomorska”, „Alchemia słowa”, „Podróże literackie” zjednały opinię wytrawnego stylisty i człowieka zadomowionego w kulturze antycznej
- Mieczysław Jastrun- „Mit śródziemnomorski”, „Historia Fausta”
- Inteligentna eseje, dotykające ważnych spraw awangardy, rozmaitych jej wewnętrznych sprzeczności itp. Pisywał Adam Ważyk- „Kwestia gustu”, :Dziwna historia awangardy”, „Cudowny kantorek”
- Na płodnym pograniczu diariusza intelektualnego z podróży i eseistyki umieścić- należy wiele tekstów Jarosława Iwaszkiewicza, przede wszystkim zaś: „Petersburg”, „Podróże do Polski”, „Podróże do Włoch”, „Aleja przyjaciół”
- Zbigniew Herbert- „Barbarzyńca w ogrodzie”, „Martwa natura z wędzidłem”
- Wielu krytyków po wojnie wypowiada się w formach eseistycznych:
· Kazimierz wyka- „Pogranicze powieści”, „Wędrując po tematach”
· Jan Błoński- „Widzieć· jasno w zachwyceniu”
· Jan Kott- „Szkice o Szekspierze”, „Zjadanie bogów”
· Artur Sandauer- „Bez taryfy ulgowej”
· Zbigniew Bieńkowski
· Ryszard Przybylski
· Jarosław M. Rymkiewicz
- swoistym zjawiskiem była tzw. eseistyka prozy, idąca w ślady Prousta, Manna, Musila i in., czego przykładem jest twórczość- Kazimierza Brandysa- „Listy do pani Z. Wspomnienia z teraźniejszości”, „Dżoker”, „Rynek”, Tadeusza Brezy- „Spiżowa brama”, Hanny Malewskiej- „Panowie Leszczyńscy”, „Apokryf rodzinny”, Jacka Bocheńskiego, Adolfa Rudnickiego i in.