Cechy literatury barokowej.

Człowiek - "trzcina myśląca" - odzwierciedlenie niepokojów egzystencjalnych epoki baroku w literaturze.

W renesansie człowiek postrzegał świat jako uporządkowane dzieło boskie, w którym miał on realizować swoje pragnienia, ambicje. Sam Bóg był Kimś, kto był przy człowieku non stop, w każdej chwili, sytuacji, w każdej myśli. Pomagał człowiekowi wybierać drogę życiową. Człowiek Renesansu dostrzegał Boga dosłownie wszędzie i we wszystkim. W barko zaś, człowiek zaczął zastanawiać się nad dawnymi poglądami. Myśląc dlaczego niektórzy mają lepiej, a niektórzy gorzej zaczął dochodzić do tego, że nie jest możliwe, aby miłosierny Bóg dawał jednym więcej łask, drugim mniej od samego siebie. Zaczęto myśleć więc nad pewnymi zależnościami. Człowiek baroku doszedł wreszcie do wniosku, że łaski płynące od Boga są nagrodą za umiłowanie Jego osoby, nauki i praw. Tak więc człowiek baroku kompletnie zniwelował światopogląd renesansu. Poczuł się rozdarty pomiędzy światem doczesnym a Bogiem... Bo jednak nie wszystko, co stworzone, spełnia Boską wolę.

Poezja metafizyczna to poezja o charakterze refleksyjno-intelektualnym, typowa dla przełomu renesansu i baroku. Wewnętrzne niepokoje człowieka rozdartego między pragnieniami duszy a namiętnościami ciała, związane z kryzysem tożsamości człowieka baroku oraz poczuciem osamotnienia jednostki, obdarzonej wolną wolą i jednocześnie skazanej na dokonywanie wyboru, znajdowały w poezji tamtych czasów różne rozwiązania.

Marinizm – jest to nazwa nurtu pochodząca od imienia Giambattisto Marino, twórcy poezji światowych rozkoszy – opis urody życia. Marino – choć opisywał utwory religijne – był przede wszystkim poetą zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe – wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata i sensualistyczną czyli wynikającą z doznań zmysłowych fikcję literacką. Uważał, że poezja powinna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi, a mianowicie: metaforami, paradoksami, epitetami i porównaniami.

Mikołaj Sęp-Szarzyński:

W stylistyce Szarzyńskiego można odnaleźć cechy nowego typu obrazowania, a mianowicie Mikołaj Sęp-Szarzyński zręcznie wykorzystuje liczne pytania retoryczne, paradoksy, antytezy. W swojej twórczości wywołuje niepokój u czytelnika poprzez liczne przerzutnie i niespodziewanie wtrącane zdania.

I. Sonet IV:

- utwór przedstawia człowieka tragicznego, dalekiego od humanistycznej dumy i pewności siebie
- człowiek zmaga się z przeciwnościami losu i sobą samym
- życie jest walką duszy i ciała
- człowiek skarży się Bogu, że narażony jest na wieczny upadek i potępienie; obawia się tego.
- świat pełen jest chaosu przez ingerencję szatana
- szatan czyha, aby nakłonić człowieka do czynienia zła, który jest na tyle słaby i bezradny, że najczęściej poddaje się jego woli
- niepokój egzystencjalny wynika również z dwojakiej natury człowieka:

1. cielesna – świadoma „nietrwałości i marności rzeczy świata tego” pragnie
korzystać z doczesnego życia i rozkoszy.
2. duchowa – dąży ku Bogu, ale niezwykle trudno oddzielić jej najwyższe wartości
od tych przemijających, co staje się przyczyną poczucia wewnętrznego
rozdarcia.

II. Sonet V:

- człowiek całe życie prowadzi walkę ze swoimi słabościami, pokusami
- człowiek znów jest rozdarty pomiędzy miłością do rzeczy a miłością do Boga. Trudno mu odrzucić wszystko i iść za Bogiem.

III. Sonet II:
- człowiek jest w stanie umiłować Boga, ale wtedy, kiedy sam Bóg da mu taką umiejętność. Bóg jest panem człowieka, więc tylko on może natchnąć jednostkę do wysławiania Siebie.
- Rozdarcie wewnętrzne – człowiek jest niezwykle słaby, boi się

IV. Sonet VIII

- główną cechą człowieka jest słabość
- jedynie Bóg może wyratować człowieka z ziemskich opresji
- człowiek nie jest w stanie oprzeć się pokusom doczesnego świata

V. Sonet III:
- rozdarcie pomiędzy dobrem a złem
- rozdarcie pomiędzy niebem a ziemią: dusza rwie się do nieba, a ciało chce zostać na ziemi
- człowiek ma wolną wolę wyboru drogi życia.


Daniel Naborowski

W twórczości Naborowskiego widoczne są wpływy renesansowe, zwłaszcza twórczości Jana Kochanowskiego. Poeta jednak łączy te cechy z cechami barokowymi. Kunsztownie posługuje się formą artystyczną, jaką jest sonet. Jego poezję zalicza się do nurtu przejściowego zwanego manieryzmem.

I. „Krótkość życia”:
- ukazuje nietrwałość dóbr świata i przemijanie życia
- życie trwa chwilę
- nic nie jest niepowtarzalne
- istnienie ludzkie ukazane jest jako rodzenie się i umieranie --> następstwem życia jest śmierć
- życie człowieka nie jest niczym nadzwyczajnym: zawsze jest nietrwałe
- naszym panem, prócz Boga, jest czas, który nieubłagalnie pędzi do przodu

II. „Do Anny”

- wszystko przemija oprócz uczuć, które nie podlega czasowi

III. „Marność”

- człowiek musi umrzeć
- człowiek nie powinien przywiązywać zbyt dużej wagi do życia, bo ono tak naprawdę jest marnością. Powinien dążyć jedynie do poznania i zbliżenia się do Boga, bo tylko On jest jego nadzieją na zbawienie.

IV. „Cnota grunt wszystkiemu”

- człowiek przywiązuje nadmierną wagę do życia doczesnego, a tym sposobem wiecznie odczuwa nienasycenie i niespełnienie
- poeta niejako wyznacza kompromis w rozdarciu człowieka pomiędzy ciałem i duszą. Twierdzi, że dążenia obu stron może wyrównać, ulepszyć i dowartościować jedynie cnota.

Jan Andrzej Morsztyn

Jan Andrzej Morsztyn był najwybitniejszym poetą barokowym, który pisał pod wpływem twórczości Giambattisto Marino. Jego twórczość opiera się na śmiałym i nieoczekiwanym zestawieniu symboli, na bogatym słownictwie i indywidualnej interpretacji utworu. Morsztyn pisząc wiersze starał się, by były one niespodziankami: czytelnik nie miał pojęcia, kiedy autor powróci do reguł gramatycznych, a tym bardziej nie był w stanie przewidzieć, jak poeta podporządkuje sobie w końcówce omówione wartości.

I. „Do trupa”

- trup ma lepiej od człowieka, gdyż nie musi już mierzyć się z przeciwnościami losu
- porównanie człowieka do trupa
- topos śmierci i miłości

II. „Do tejże”

- miłość: jedyne autentyczne doświadczenie w sztucznym świecie kultury, pozbawiona filozoficznej głębi
- na wskroś zmysłowe uczucie; gra, która przesłania pustkę życia - nie ma spontaniczności uczuć


Wacław Potocki:

I. „Człowiek – igrzysko Boże”

- człowiek jak i wszystko jest dziełem Boga.
- człowiek jest częścią gry Anioła i Diabła (tu porównany do pionka na szachownicy)
- sam może wybierać „pola, na których staje” – czarne jest złem, białe – dobrem
- Bóg uważnie przygląda się krokom człowieka, nie opuszcza go, ale też nie ma wpływu na jego wybór

John Donne:

I. Sonet XIV
- prośba o wyzwolenie spod władzy szatana
- człowiek prosi Boga o wsparcie w walce z diabłem

Źródła:
1. Podręcznik do szkoły średniej, zestaw humanistyczny.