Jazz

JAZZ to rodzaj muzyki powstały u schyłku XIX w. w wyniku nakładania się elementów muzyki europejskiej, afrykańskiej i amerykańskiej na gruncie praktyki muzycznej Czarnych w Stanach Zjednoczonych. U źródeł jazzu splatały się: 1) europejska melodyka, harmonika i instrumentacja; 2) pieśni religijne Czarnych, o elementach europejsko-afrykańskich (negro spirituals, gospel i in), muzyka wędrownych minstreli, fortepianowy ragtime; 3) autonomiczny folklor Czarnych w Ameryce: pieśni pracy (work-songs, hollers itp.), pieśni domowe, żebracze, tańce i in. Cechy jazzu: swoista pulsacja rytmiczna (swing), improwizacja, indywidualne kształtowanie materiału dźwiękowego przez wykonawców (artykulacja, intonacja, frazowanie).

Etymologia słowa jazz, które pojawiło się 1910-20, nie została dotychczas dostatecznie wyjaśniona. Termin jazz wielokrotnie zmieniał swój zakres pojęciowy, ponieważ muzyka, którą oznacza, wciąż jeszcze rozwija się, tworząc nowe style. Jazz przeszedł ewolucję od prostych form tanecznych, pieśniowych, a przede wszystkim od bluesa, aż do form z pogranicza muzyki poważnej, krzyżującej się często nadal z formami użytkowo-tanecznymi; zaliczanie, więc jakiegoś utworu do jazzu zależy głównie od sposobu wykonania i przewagi aspektu artystycznego nad użytkowym.

Historię jazzu dzieli się na 3 zasadnicze etapy: tradycyjny do 1930, swing 1934-47, nowoczesny (modern jazz) po 1945. Do tradycyjnego jazzu zalicza się regtime, jazz nowoorleański, dixieland i pochodne; typowy zespół: trąbka, klarnet, puzon, suzafon, banjo, perkusja (później fortepian, kontrabas); główni przedstawiciele: J.R. Morton, B. Bolden, J. Oliver, L. Armstrong i in. W okresie swingu dominowały duże orkiestry big band), m.in. W. Basiego, E.K. Ellingtona, B. Goodmana, bez instrumentów smyczkowych; charakterystyczny był styl gry fortepianowej boogie-woogie. Epokę jazzu nowoczesnego otworzył styl bebop (Ch. Parker, J.B. Gillespie, K. Clarke, T. Monk); później pojawił się cool jazz (M. Davis, S. Getz, L. Tristano, J. Giuffre), hard-bop (Jazz Messengers, H. Silver), free (O. Coleman, D. Cherry, C. Taylor); w jazzie nowoczesnym przeważają małe zespoły (combo) o różnym zestawie instrumentów. W historii jazzu próbowano też łączyć elementy jazzu z elementami muzyki poważnej (progressive jazz, tzw. trzeci nurt), ludowej (np. bossa nove) i rozrywkowej. Artystyczne wyrafinowanie jest jedną z przyczyn elitarności jazzu oraz rosnącej popularności muzyki rozrywkowej, opartej na elementach jazzu (rock-and-roll, rythm and blues).

Jazz choć zakorzeniony w Afryce Zachodniej czerpie swoją siłę, żywotność i koloryt z wielu kultur. Dzieje się tak już ponad 100 lat. Historia jazzu to dzieje artystów, którzy stworzyli nową muzykę, a proces ten trwa do dziś.

Koktajl muzyczny, który stał się jazzem powstał, gdy afrykańscy niewolnicy trafili na Karaiby i zetknęli się z religiami oraz kulturą Europy. Słodkie dźwięki religijnej muzyki Zachodu były im obce, ale rytuały niewiele się różniły. I tak to się zaczęło. Ta kulturowa asymilacja rozwinęła się w Nowym Orleanie, którędy napływali do Ameryki niewolnicy z Karaibów. W niedzielne południa mogli zbierać się na głównym placu, by w czasie kilku wolnych godzin uwolnić się od frustracji poprzez zmysłową muzykę i taniec, jakiego ten kontynent nigdy jeszcze nie widział.

W latach 30. XIX wieku te niedzielne zebrania stały się dużą atrakcją. Pewnego dnia zobaczył je Louis Moro Gottschalk, syn europejskich imigrantów i dobrze ją zapamiętał. W następnym dziesięcioleciu studiował w Paryżu fortepian stając się pierwszym ulubieńcem sal koncertowych Ameryki. Gottschalk elektryzował widownię dźwiękami, w których odbijały się te usłyszane na Congo Square. Kompozycja z 1951 roku gry banjo zapowiadała muzykę, która miała pojawić się pół roku później.

SPIRUALS, to religijne pieśni czarnych w Ameryce, których początki sięgają XVIII w. Jedno z głównych źródeł klasycznego jazzu. Spirituals były śpiewane, często improwizowane, podczas nabożeństw kościelnych. W latach 30. XX w. straciły, głównie wskutek nagrań płytowych, pierwotną funkcję. Formą pokrewną spirituals są gospels, głównie jako śpiewy solowe, w odróżnieniu od chóralnych spirituals.

Do wybitnych wykonawców spirituals i gospels należą m.in. M. Jackson, R. Tharpe, M. Anderson, L. Price, R. Charles. Spirituals i gospels zapoczątkowały styl soul w muzyce, do którego wykonawców należą m.in. O. Redding, A. Franklin, R. Flack.

BLUES to jedna z najstarszych form muzyki Czarnych w Ameryce Północnej, początkowo wokalna, później także instrumentalna, stała się podstawową formą jazzu. Blues składa się z regularnych odcinków 12-taktowych o stałym schemacie harmonicznym, charakterystyczne są obniżone o około pół tonu dźwięki tercji i septymy zwane blues notes. Na bazie bluesa rytmicznego powstał rythm and blues.

RAGTIME [ang.], kierunek w jazzie (także gatunek, gł. w jazzowej muzyce fortepianowej), rozwijający się ok. 1895–1920; powstał z połączenia elementów folkloru muzycznego zach. Afryki oraz muzyki eur.; odznacza się silnie synkopowaną melodią i regularnie akcentowanym basem w metrum 2/4 lub 4/4; za twórcę ragtime'u jako gatunku uchodzi S.Joplin (także znakomity wykonawca swoich fortepianowych ragtime'ów), a za kolebkę kierunku — Saint Louis; w Nowym Orleanie ragtime uprawiali A. Jackson i J.R. Morton, a w Nowym Jorku — muzycy związani z kierunkiem Harlem-Jazz; w latach 20. XX w., w związku z rozwojem bluesa, popularność ragtime'u zmalała.

RYTHM AND BLUES to kierunek w muzyce łączący elementy jazzu i muzyki rozrywkowej. Jego podstawą były bluesy i pieśni religijne, śpiewane przy akompaniamencie gitary, harmonijki ustnej in. instrumentów. W latach 30. rhythm and blues uległ komercjalizacji. 1960-65 nastąpił nawrót do rhytm and bluesa uprawianego wówczas m.in. przez: J.L. Hookera, H. Wolfa, Ch. Berry'ego. W latach 60. w związku z zainteresowaniem się rhythm and bluesem przez zespoły młodzieżowe, kierunek ten spopularyzował się i mienił charakter na, głównie dzięki zastosowaniu instrumentów elektrycznych.

Swing - Swingując, jazzmani porzucili dotychczasowe marszowe rytmy, pojawiła się improwizacja. Epoka swingu to przede wszystkim wielki rozwój big-bandów, z których najważniejsze i najsławniejsze są te Duke'a Ellingtona, Earla Hinesa i Counta Basiego. Big-bandy wydały również wielu doskonałych solistów, takich jak choćby Coleman Hawkins, Ben Webster, Johny Hodges czy Lester Young. Od występów z orkiestrą Chicka Webba swą wielką karierę rozpoczęła Ella Fitzerald, chyba największa jazzowa wokalistka wszechczasów. Chociaż swingowe orkiestry są najbardziej widoczne, nie były one jedynym przejawem rozkwitającego stylu. Obok nich działali "indywidualiści" tacy jak pianista Art Tatum i trębacz Roy Eldridge, na własną rękę poszukujący nowych rozwiązań - ich osiągnięcia stały się kilkanaście lat później inspiracją dla kolejnego pokolenia jazzmanów - improwizatorów. Jazz dotarł do Europy, gdzie działali wybitny skrzypek jazzowy Stephane Grapelli i gitarzysta Django Reinhardt. Jazzem inspirowali się kompozytorzy "poważni" - Gershwin, którego utwory z jazzowej opery "Porgy and Bess" również funkcjonują jako standardy, z najsławniejszym "Summertime" na czele. Chyba każdy jazzman zagrał je przynamniej raz w swojej karierze...

MODERN JAZZ [ang.], jazz nowoczesny, kierunek w jazzie związany z różnymi stylami: be-bopem, cool jazzem, progressive jazzem, hard-bopem, współcz. swingiem i jazzem eksperymentalnym; modern jazz odznacza się improwizacją indywidualną i rozwiniętą techniką gry jego przedstawicieli; swój rozwój na pocz. lat 40. XX w. zawdzięcza twórcom be-bopu (gł. Ch. Parker i J.B. Gillespie); do ich osiągnięć nawiązali przedstawiciele cool jazzu, hard-bopu oraz jazzu eksperymentalnego w latach 60. (O. Coleman, G. Russel, J. Coltrane, Don Ellis i in.).

DIXIELAND [ang.], styl jazzu tradycyjnego, powstały przed 1920 jako naśladownictwo murzyńskiego stylu nowoorleańskiego przez białych muzyków; gł. zespoły: Original Dixieland Jazz Band, New Orleans Rhythm Kings; dixieland został wskrzeszony 1940 przez ruch zw. Renesansem Jazzu Nowoorleańskiego.

BAND [ang.], muz. zespół rozrywkowy lub jazzowy (jazz- band) z przewagą instrumentów dętych; big- band, zespół 10–20-osobowy, szczególnie popularny w stylu swing; small- band (combo), zespół 3–8-osobowy.

Boogie-Woogie -specyficzna forma bluesów grana początkowo tylko na fortepianie, odznaczająca się ostinatowo i perkusyjnie traktowaną grą lewej ręki. (osiem uderzeń w takcie) a prawa ręka wykonuje improwizacje na podstawowy temat 12-taktowego bluesa. Sam styl powstał na początku lat dwudziestych, chociaż jego źródeł można doszukać się wcześniej w Nowym Orleanie, St.Louis i Kansas City. Termin "boogie-woogie" użyty został po raz pierwszy w 1928 r. przez pianistę PINETOPA SMITH'A w jego utworze pt: Pinetop's Boogie Woogie. Najwybitniejsi przedstawiciele to PINETOP SMITH, MEADE LUX LEWIS, ALBERT AMMONS i PETE JOHNSON. MEADE LUX LEWIS nagrał 1929 roku swój słynny Honky Tonk Train Blues. Pianiści ragtime'owi i harlemowi z góry i z pewnym lekceważeniem patrzyli w poczatkowym okresie na "biednych pianistów grających boogie-woogie". Centrum boogie stało się Chicago i o ile na "rent parties" i "cutting contests" w Harlemie grano ragtime to w "Dzielnicy Południowej" Chicago przy podobnych okazjach rozbrzmiewał fortepianowy blues lub boogie-woogie. W istocie również początki boogie związane są z amerykańskim Środkowym Zachodem i Południem w dół aż po Teksas.Charakterystyczne dla boogie mikesapartment ostinato - silnie akcentowane, stale powtarzane figury basowe - zrodziło się przypuszczalnie na południu Stanów z figur akompaniamentu towarzyszącego grze śpiewaków, któray przy wtórze banjo i gitar wykonywali ludowe bluesy. W każdym razie blues i boogie związane są z sobą od czasu swojego powstania escorts. Pierwsze inthevip boogie wykonywano jako akompaniament fortepianowy do bluesów, i bez mała wszystkie boogie mają do dziś 12-taktową formę bluesową. Często różnice w stosunku do bluesa w znacznym stopniu zacierają się, trzeba więc dla porządku dodać, że przekonanie, iż boogie musi być szybkie jest równie fałszywym uogólnieniem jak pogląd jakoby bluesy miały być koniecznie powolne. Oczywiście istnieją zarówno szybkie bluesy jak i powolne eurosexparties boogie. Jeślibyśmy szukając źródeł powstania boogie cofnęli się przed figury gitarowe i banjowe, które towarzyszyły śpiewakom ludowych bluesów, doszlibyśmy do czasów, kiedy różnice między muzyką południowo- (typu rumby, bolera, tanga, mamba itd.) a północnoamerykańską (pozostającą później pod wpływem jazzu) nie zarysowały się jeszcze tak silnie. Okaże się wtedy, że charakterystyczne dla fortepianowego boogie figury basowe to nic innego tylko zagęszczone basy bolera lub tanga bignaturals mające wspólne źródło gdzieś a zachodniej Afryce. JIMMY YANCEY ojciec boogie-woogie i inni fortepianowi boogiści po części instynktownie milf hunter a po części w świadomym poczuciu tego pokrewieństwa opierali liczne swoje boogie na basowych figurach tańców południowoamerykańskich. Yancey na przykład oparł Lean Bacon Boogie na figurze tangowej ("Riverside") Yancey był początkowo stepistą i może to inspirowało jego charakterystyczny sposób gry "eight-to-the-bar" (osiem-ósemek-w-takcie). JIMMY YANCEY, COW-COW DAVENPORT i CRIPPLE CLARENCE LOFTON to kolejni wybitni przedstawiciele fortepianowego boogie. W połowie lat trzydziestych kiedy czarna publiczność już dawno przestała się interesować boogie granymi dla niej w latach dwudziestych w "Dzielnicy Południowej" Chicago i gdzie indziej - zaczął się nim interesować biały świat. Wtedy to krytyk jazzowy John Hammond udał się na poszukiwanie Meade Lux Lewisa i odnalazł go w jakimś garażu na przedmieściu Chicago, gdzie Lewis pracował jako czyściciel aut. Hammond ściągnął go wraz z dwoma innymi pionierami fortepianowego boogie - Albertem Ammonsem, Peter North i Pete Johnsonem - do nowojorskiego "Cafe Society". Płyty na których ci trzej mistrzowie grają boogie na trzech fortepianach, należą do najbardziej porywających przykładów tego rodzaju muzyki. Notabene również Jimmy Yancey, chociaż zaliczał się do najpopularniejszych muzyków w świecie chicagowskiego boogie-woogie lat dwudziestych, nagrał płyty dokumentujące jego styl dopiero w roku 1939 w szczytowej fazie fali boogie-woogie. (Londyńska Seria Archiwalna Wytwórni "Teldec"). CHAMPION JACK DUPREE z Nowego Orleanu ("Champiuon" gdyż walczył ongiś jako bokser) zamieszkały obecnie w Szwajcarii i MEMPHIS SLIM z Chicago sa także reprezentantami boogie-woogie.

BE-BOP, styl jazzowy powstały na wsch. wybrzeżu Stanów Zjedn. w latach 40. XX w.; charakteryzuje go ekspresja gry, rozszerzenie improwizacji instrumentalistów; be-bop dał podstawy rozwoju modern jazzu; przedstawiciele: Ch. Parker, D. Gillespie, T. Monk

Cool Jazz O ile bop był muzyką graną żywiołowo, ekspresyjnie, o tyle cool był znacznie bardziej umiarkowany. Tu prym wiedli - saksofonista Stan Getz, bardziej znany chyba ze swych nagrań bossa novy z Brazylijką Astrud Gilberto w latach sześćdziesiątych, w latach czterdziestych grający z Woody Hermanem i orkiestra aranżerów Gila Evansa i Claude'a Thornhilla z saksofonistą Gery Mulliganem. Gil Evans był autorem pomysłu przeniesienia tych brzmień na mniejszy skład. Tak powstał pierwszy projekt firmowany nazwiskiem Milesa Davisa - "Birth of the Cool".(1949). Ze współczesną muzyką poważną przez kilka lat flirtował Stan Kenton. Powstał "jazz symfoniczny", nawiązujący do dzieł Ravela, Bartoka, Strawińskiego. Ten okres działalności Kentona, tak jak i podobne próby połączenia jazzu z muzyką poważną, nazywany jest trzecim nurtem- drogą pośrednią pomiędzy tradycyjnym jazzem i dwudziestowieczną symfoniką euopejską. Z tym kierunkiem związał się również najstaranniej wykształcony jazzman w Ameryce - John Lewis, wieloletni lider słynnego M.J.Q - Modern Jazz Quartet, kwartetu,który "grając swoje" przetrwał dwadzieścia lat, nagrywając , oprócz wielu innych rzeczy, płytę z własnymi aranżacjami utworów Bacha. To wszystko działo się w Nowym Jorku. Tymczasem na zachodnim wybrzeżu - w Kaliforni, działali Gery Mulligan, Dave Brubeck, Paul Desmond(sax) i Chet Baker. Jednak cool, west coast, i trzeci nurt, zrodzone z opozycji wobec przerafinowanego bopu, też okazały się stylami nazbyt wyrafinowanymi i zbyt intelektualnymi, by zdobyć większą popluarność i przetrwać na dłuższą metę.

HARD-bop - Odpowiedź przyszła ze wschodniego wybrzeża, gdzie śmierć Parkera zakończyła ważny etap w ewolucji bopu. Po dziesięciu niemal latach pojawili się nowi muzycy, znowu grający bop, tyle, że ich bop - "nowy bop" był dużo prostszy i przystępniejszy. Dla tego kierunku przyjęła się nazwa hard bop, oraz soul i funky - a więc powrót do emocji, przeciwieństwo chłodnego, przemyślanego coolu. Ponadto nazwy te sugerowały powrót do korzeni jazzu - pieśni gospel. Na tym polu zabłysnął Ray Charles, który połączył ten styl śpiewania ze świeckimi słowami. Hard bop odziedziczył po bopie typowy skład, przywrócił znaczenie sekcji rytmicznej. Początki hard bopu to Clifford Brown i Max Roach z Sonny Rollinsem, Art Blakey i jego Jazz Messengers, a przede wszystkim Miles Davis, który wyszedł z heroinowego nałogu i w 1959 roku nagrał "Kind of blue".

Free Jazz - W wkrótce samodzielną działalność jako lider rozpoczął jego saksofonista John Coltrane. Coltrane właśnie stał się jednym z prekursorów nowego nurtu - free jazzu. rozwiniętego przez saksofonistę Ornette'a Colemana, Archie Sheppa i Erica Dolphy'ego. Nazwa kierunku pochodzi od tytułu płyty Colemana, on też położył podwaliny pod ideologię tej muzyki. W odróżnieniu od dotychczasowych nurtów jazzu, free opierał sie na "programowych" założeniach i szybko obrósł naciąganą ideologią, nie tylko muzyczną. Samo granie free sprowadzało się do jednoczesnych improwizacji wszystkich solistów - każdy z nich miał pełną swobodę grania. Doszła do tego fascynacja twórców free muzyką hinduską.

PROGRESSIVE JAZZ [ang.], kierunek w muzyce jazzowej lat 40. i 50. XX w. odznaczający się poszukiwaniem nowych jakości brzmieniowych; uprawiany przez duże orkiestry jazzowe (S. Kentona, W. Hermana).

BOSSA NOVA, kierunek muzyki jazzowej spopularyzowany po 1960, wyzyskujący elementy lud. muzyki Ameryki Pd., gł. samby.