Istota marinizmu (konceptyzmu) na przykładzie wierszy Jana Andrzeja Morsztyna.

Jan Andrzej Morsztyn (1621 – 1693)
Poeta, tłumacz pochodzący z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Wykształcenie domowe odebrał pod kierunkiem dziadka, studiował także w Lejdzie, odwiedził Francję i Włochy. Związał się z dworem królewskim Jana Kazimierza i pod jego wpływem przeszedł na katolicyzm (ojciec był kalwinem). Prowadził działalność dyplomatyczną i polityczną, a jako entuzjasta polityki francuskiej w 1683 r. został oskarżony o zdradę stanu i musiał udać się do Francji, gdzie zmarł. Morsztyn czerpał z zasobów literatury rzymskiej, nowołacińskiej, francuskiej, włoskiej i hiszpańskiej. Pozostawał pod szczególnym wpływem włoskiego poety Marina (XVI-XVII w.), stąd jest zwany największym z polskich „marynistów”. Jego najbardziej znane zbiory wierszy to:
• Kanikuła (1647) oparta na koncepcie wykorzystania w każdym z 31 wierszy motywu „psa niebieskiego” – kanikuły zwanej Psią Gwiazdą; klimat całości jest lekki, sielankowy;
• Lutnia (1638 – 60) składa się z dwóch ksiąg zawierających razem 210 wierszy; tematyka jest różnorodna: wiersze miłosne, żartobliwe epigramaty, listy poetyckie, wiersze religijne.
Natomiast do najważniejszych przekładów Morsztyna należą:
• Amintas, dramatyzowana sielanka Tassa;
• Psyche, poemat romansowy parafrazujący zamknięty fabularnie, inspirowany opowieścią Apulejusza;
• L’Adone Marina, fragment opowiadający dzieje miłości Erosa i Psyche;
• Cyd, albo Roderyk Corneille’a.
Warto też pamiętać, że żaden poeta staropolski nie może konkurować z Morsztynem pod względem bogactwa wersyfikacji (wyliczono ok. 80 odmian stroficznych).

Marynizm (konceptyzm)
Jest to nurt charakteryzujący się niezwykłością myśli, gwałtownymi przeskokami w jej wyrażaniu, nieoczekiwanymi asocjacjami i przeciwstawieniami.
Marynizm to szkoła barokowa, która na niewielkiej przestrzeni słów zagęszcza wiele możliwych treści. Może to być pojedyncza metafora lub cały wiersz stanowiący metaforę (np. Pchła Johna Donne’a). Gracjan, hiszpański poeta, napisał: Koncept to pokarm duszy, jago pojmowanie jest rzeczą orła, tworzenie rzeczą anioła, pracą cherubina ku podźwignięciu człowieka, ku wzniesieniu go na najwyższe stopnie bytu. Ażeby zaistniał koncept, potrzebne są:
• argutezza (bystrość),
• stupore (zaskoczenie),
• aspekt epistemologiczny (poznawczy),
- jednostkowy
- uniwersalny
• aspekt duchowy.
Według Gracjana potrzebna jest także harmonia ekstremów (uzgodnienie niezgodności) – de acuto et arguto.

Marynizm u Morsztyna
• Przyjaciółka – koncept stanowi tu ukazanie kobiety jako przyjaciółki, kochanki i żony. Tekst oparty jest na kontraście (dychotomii) między przyjaciółką, będącą synonimem amor vulgaris, i żoną, będącą synonimem amor sacer. Ukazane jest przemijanie miłości (motyw wanitatywny) i to jak wiele zależy od wzajemnych stosunków. Podmiot liryczny, mężczyzna, ukazuje kontrast między przyjemnością płynącą z wzajemnych relacji z przyjaciółką, a wręcz odrazą do żony i jej wad (zazdrosna, cnotliwa, bojaźliwa). Wyraźny jest jego stosunek do tych dwóch kobiet, a raczej jednej kobiety zmieniającej się pod wpływem upływającego czasu. Acutum, czyli ostrze, miejsce uzgodnienia niezgodności, stanowi ostatni dystych:
Do tej się serce moje przysiędzie
(Brzydko i wspomnieć) – już to żona będzie.
• Do trupa, sonet z tomu Lutnia – tekst jest rozmową o miłości pomiędzy zakochanym a trupem i na tym zestawieniu polega koncept wiersza. Z tekstu wynika, że trup jest w lepszej sytuacji niż zakochany. Antyteza pierwszej strofy realizuje się na płaszczyźnie wersu, który ma charakter dychotomiczny:
Ty – strzała śmierci, ja – strzała miłości (...)
W drugiej strofie postaci rozpisane są na wersy. Strofa trzecia jest jak pierwsza, a czwarta jak druga, ale z przewagą podmiotu mówiącego w dwóch ostatnich wersach (układ piramidalny). W ostatniej strofie podmiot liryczny wprowadza nieład we wcześniejszy porządek:
Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.
Ostatni wers jest próbą uzgodnienia niezgodności.

Różnice między zakochanym a trupem
Zakochany Trup
trafiony strzałą miłości przez Amora trafiony strzałą śmierci
blady z miłości bez krwi
towarzyszy mu płomień miłości towarzyszą mu świece
zmysły są martwe, „noc zmysłów” zmysły są martwe przez śmierć, nieodwracalnie
„związany” rozum ręce związane różańcem w trumnie
język kwili milczy, ponieważ umarł
cierpi już nic nie czuje
trawi go ogień jest zimny jak lód
staje się żywiołem staje się prochem

• Niestatek – tekst traktuje o przemijaniu, ma charakter wanitatywny. Mamy tu do czynienia ze swojego rodzaju zwierciadłem. Pierwsze cztery wersy znajdują swe odbicie w czterech kolejnych. Koncept polega tu na kontraście (wewnętrznej dychotomii) pomiędzy pięknem a brzydotą, które zależą od wzajemnych stosunków. Pierwsza część tekstu traktuje o pięknie, które jest wynikiem zgody:
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody,
Druga część tekstu traktuje o brzydocie, która jest wynikiem niezgody:
Jak się zwadzimy (...)
Zgoda i niezgoda wyznaczają oś dzielącą tekst:
Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem (...)


Czoło maglownią, a oczy perzyną.