Zamek królewski na Wawelu

Zamek królewski, obecnie renesansowy z ok. 1504-1536 (E. Rosemberger, Franciszek Florentczyk, mistrz Benedykt i B. Berrecci), wzniesiony na miejscu grodu z X-XIII w. z wykorzystaniem fragmentów gotyckiej rezydencji piastowskiej, która spłonęła w 1499. Zamieniony na koszary austriackie na początku XIX w., w 1905 zwrócony przez cesarza Franciszka Józefa I narodowi polskiemu. W latach II wojny światowej rezydencja gubernatora H. Franka.


Arkadowy dziedziniec

Zamyka skrzydłami dziedziniec arkadowy. Na krużgankach II piętra zespół malowideł przedstawiających cesarzy i kobiety z rodzin cesarskich (1535-1536, D. Stuba). Wewnątrz ekspozycja dzieł malarstwa, rzeźby, meblarstwa, sztuki użytkowej, namiotów i orientaliów oraz cennej kolekcji arrasów flamandzkich z XVI w. Skarbiec ze Szczerbcem i insygniami królewskimi, zbrojownia, rezerwat archeologiczny.
Komnaty zdobione fryzami o rozmaitej tematyce (turniej rycerski, przegląd wojsk, znaki zodiaku - niektóre to dzieło H. Drera z 1534), nakryte drewnianymi stropami belkowymi lub kasetonowymi - w sali Poselskiej w strop wmontowanych 30 drewnianych głów, stanowiących pozostałość liczącej 194 sztuki kolekcji (ok. 1535-1540, S. Tauerbach, J. Janda). Między komnatami kamienne portale (1524-1529, mistrz Benedykt zwany Sandomierzaninem).
1599-1603 część rezydencji przebudowano w stylu wczesnobarokowym (kierownictwo prac G. Trevano). Z tego okresu pochodzą także: schody Senatorskie, dwie wieże w narożnikach skrzydła północnego, kominek w sali Pod Ptakami, odrzwia i obramienia okien, stropy w formie złoconych ram wypełnionych obrazami - na ścianach późniejsze kurdybany (XVIII w.).


Katedra wawelska

Katedra na Wawelu
Z utworzeniem na Wawelu rezydencji Piastów łączy się przedromańskie zabudowania kamienne, m.in. rotundę NMP z końca X w., oraz dwie kolejne katedry romańskie XI-XII w. (pozostałościa drugiej jest krypta Św. Leonarda), na miejsu których 1320-1364 wzniesiono katedrę gotycką - trójnawową bazylikę z zamkniętym, prostokątnym prezbiterium i obejściem, wykonaną z kamienia i cegły, z trójkątnym szczytem i wieżami (w jednej z nich zawieszono w 1521 dzwon Zygmunt).

Kaplica Zygmuntowska
Otacza ją wieniec kaplic grobowych (XVI-XVIII w.), z których najcenniejszą jest kaplica Zygmuntowska (1517-1533, B. Berrecci), jedno z pierwszych dzieł renesansu w Polsce, nakryta pozłacaną kopułą, z nagrobkami Zygmunta I Starego (1529-1531, B. Berrecci) oraz Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki (1574-75, S. Gucci), a także srebrnym ołtarzem fundacji Zygmunta I Starego (1531-1538, dzieło zbiorowe artystów norymberskich - G. Pencza, M. Baiera, P. Fltnera i in.).

Kaplica Świętokrzyska
Ponadto m.in. kaplice: Świętokrzyska (3. ćwierć XV w., mieści nagrobek króla Kazimierza IV Jagiellończyka dłuta W. Stwosza z 1492, oraz biskupa K. Sołtyka, wykonany w 1789 przez P. Aignera wg projektu D. Merliniego, na sklepieniach i ścianach polichromie z 1470, dzieło artystów szkoły pskowskiej - najcenniejszy przykład ściennego malarstwa ruskiego w Polsce), Jana I Olbrachta (po 1501. W niej marmurowa tablica nagrobna króla ujęta w niszę dłuta Franciszka Florentczyka), P. Tomickiego (ok. 1530, B. Berrecci), A. Zebrzydowskiego (1562-1563, J. Michałowicz), F. Padniewskiego (1572-1575, również J. Michałowicz).

Kaplica Mariacka
Mariacka (2. połowa XIV w., przekształcona 1594-1595 na kaplicę grobową Stefana Batorego, z nagrobkiem króla dłuta S. Gucciego, 1595), J. Zadzika (1645-1650, zapewne S. Sala, przebudowana z XIV-wiecznego mauzoleum A. Kościeleckiego, które stanowiło przeróbkę budowli z XIV w.), Wazów (1664-1676, autorstwo nieustalone - być może G.B. Gisleni. Na ścianach tablice nagrobne Wazów pochodzące z warsztatów gdańskich).

Nagrobki królewskie
Wewnątrz katedry nagrobki królewskie - gotyckie Władysława I Łokietka (2. ćwierć XIV w.), Kazimierza III Wielkiego (1370-1382, warsztaty węgierskie) i Władysława II Jagiełły (przed 1441, renesansowy baldachim 1519-1524) oraz barokowe Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego z królową Marią Kazimierą (oba 1753-1760, wg projektów F. Placidiego), a także stylizowane, wykonane współcześnie Jadwigi i Władysława III Warneńczyka (odpowiednio 1902 i 1906, A. Madeyski).


Dzwon Zygmunta

Jest to największy dzwon w Polsce (ponad 13 ton, wysokość 248 cm) znajdujący się w katedrze na Wawelu, fundowany przez króla Zygmunta I w 1520. Odlany przez Jana Behama z Norymbergi. Umieszczono go na wieży Katedry Wawelskiej 9 lipca 1521 roku. Głos dzwonu rozległ się pierwszy raz 13 lipca 1521. Jego dźwięk rozlega się z okazji największych uroczystości kościelnych i państwowych.
Zdobiony płaskorzeźbami z przedstawieniami św. Zygmunta I Starego i św. Stanisława wskrzeszającego Piotrowina oraz Orłem Polskim i Pogonią. Używany podczas większych uroczystości kościelnych i państwowych.
Serce Zygmunta pękło trzy razy w XIX wieku: w 1859, w 1866 i w 1876. W Boże Narodzenie 2000 roku serce dzwonu pękło po raz czwarty. Nowe serce zostało odlane 15 stycznia 2001, ma dwa metry długości, waży 344 kilogramy i jest cięższe od starego o 21 kilogramów. Po rekonstrukcji, dzwon Zygmunta zabrzmiał ponownie w Wielką Sobotę, 14 kwietnia 2001 roku.
Według starych podań, głos Zygmunta rozwiewa chmury i przynosi słoneczną pogodę, a panna, która dotknie jego serca, wkrótce wyjdzie za mąż i będzie szczęśliwa w miłości.


Baszty
Kompleks wawelski obejmuje też obwarowania z basztami, m.in.: Senatorską (XV w., zwana też Lubranką, kilkakrotnie przerabiana), Sandomierską (3. ćwierć XV w.), Złodziejską (XIV i 2. połowa XV w.), i basteją, zwaną bastionem Władysława IV (przed 1581, nadbudowa z XVII w.), gdzie znajduje się pomnik T. Kościuszki (1960, replika zniszczonego w czasie II wojny światowej dzieła L. Marconiego z końca XIX w., ustawionego w 1921).