Powstanie Warszawskie

Siły polskie
W pierwszych walkach powstania wzięło udział ok. 23 tys. żołnierzy. AK dysponowała w Warszawie ok. 50 tys. ludzi. W godzinie wybuchu powstania uzbrojonych było zaledwie około 3500 powstańców. Nie posiadali oni broni przeciwlotniczej i artylerii oraz prawie zupełnie broni przeciwpancernej. Ogólny stan broni i amunicji pozwalał na prowadzenie normalnych działań bojowych przez okres trzech dni. Część uzbrojenia pochodziła z okresu pierwszej wojny, bądź zdobyta była na okupancie oraz z produkcji podziemnych fabryk. Pozostałą część powstańcy otrzymali zrzutami od Aliantów. Do żołnierzy AK dołączyły jednostki Narodowych Sił Zbrojnych (800 żołnierzy) i AL (500 żołnierzy), czynny udział w powstaniu wzięła też ludność cywilna miasta.
Stan wojsk niemieckich
Niemcy dysponowali w Warszawie garnizonem liczącym ok. 20 tys. żołnierzy i policjantów, który mógł być wspierany przez jednostki udające się na front niemiecko-radziecki. W dużej mierze jednak żołnierze byli zdemoralizowani i o niskiej wartości bojowej. Brakowało im spójnego dowodzenia. Dopiero od 4 sierpnia do niemieckiego garnizonu napływały posiłki, z których sformowano korpus liczący ok. 25 tys. żołnierzy, dowodzony przez generała E. von dem Bacha.
W skład korpusu von dem Bacha wchodził m.in. Pułk SS "Dirlewanger" składający się w 90% z przestępców kryminalnych i dezerterów z innych armii oraz Brygada SS-RONA- byli to żołnierze narodowości ukraińskiej.
W sumie w tłumieniu powstania warszawskiego wzięło udział ok. 50 tys. żołnierzy niemieckich, którzy mieli za zadanie zniszczyć opór powstańców i zrównać Warszawę z ziemią.
Dowództwo
Ze względu na chorobę generała T. Komorowskiego Bora dowódcą powstania mianowano pułkownika (od 14 września generała brygady) Antoniego Chruściela. W chwili wybuchu powstania Dowództwu Okręgu pułkownika podlegały:
- Obwód Okręgu; zgrupowanie "Paweł". Tworzyły go harcerskie bataliony "Antoni" i "Wigry" oraz saperzy, łączność i Kedyw (komenda dywersji) Okręgu. Dowodził podpułkownik Rataj, pseudonim "Paweł".
- Obwód I -Śródmieście. Tworzyły go rejony: Stare Miasto, Powiśle północne, Śródmieście południowe i północne. Dowódca podpułkownik Pfeiffer, pseudonim "Radwan".
- Obwód II - Żoliborz. Rejony: Żoliborz, Marymont, Bielany. Dowódca podpułkownik Niedzielski, pseudonim "Żywiciel".
- Obwód III - Wola. Rejony: Czyste, Młynów, Powązki, Słodowiec. Dowódca podpułkownik Tarnowski, pseudonim "Waligóra".
- Obwód IV - Ochota. Rejony: Ochota, aleja Żwirki i Wigury, Dworzec Zachodni. Dowódca podpułkownik Sokołowski pseudonim "Grzymała".
- Obwód V - Mokotów. Rejony: Łazienki, Sielec -Siekierki, ulica Chocimska, Mokotów północny, Sadyba i pułk "Baszta". Dowódca podpułkownik Hrynkiewicz, pseudonim "Przegonia".
- Obwód VI - Praga. Rejony: Nowe Bródno, Targówek, Bródno, Grochów, Saska
Kępa, Praga centralna. Dowódca podpułkownik Żurowski, pseudonim "Bober"
- Obwód VII - Powiat Warszawski ( kryptonim "Obroża"). Skład: Legionowo, Marki, Rembertów, Otwock, Piaseczno, Pruszków, Ożarów, Łomianki. Dowódca major Krzyżak, pseudonim "Bronisław".
- Samodzielny rejon VIII - Okęcie. Dowódca major Babiarz, pseudonim "Wysocki".
Pierwszym zadaniem tych jednostek było zajęcie strategicznych obiektów w mieście oraz zdobycie broni. W dniach od 1 do 4 sierpnia 1944 roku inicjatywa należała do powstańców. Zdołali oni zająć między innymi Śródmieście, Żoliborz, Wolę, Mokotów. Otaczano i blokowano punkty oporu nieprzyjaciela. Oprócz sukcesów były też porażki. Nie zdobyto mostów na Wiśle, lotniska na Okęciu oraz bazy gestapo w Alei Szucha.

PRZEBIEG POWSTANIA
Powstanie warszawskie trwało od rozpoczęcia walki o godzinie 17.00
dnia 1 sierpnia 1944 ( godzina W) do podpisania kapitulacji o godzinie 21.00
dnia 2 października 1944 roku, czyli łącznie 63 dni.
Pierwsze strzały padły na kilka godzin przed wyznaczonym terminem. Grupa młodych powstańców, zmierzająca do wyznaczonego punktu zgrupowania na Żoliborzu, spotkała patrol niemieckiej żandarmerii. W wyniku tego wywiązała się walka, którą ostatecznie wygrali Polacy.
Działania zaczepne w dniach od 1 sierpnia do 4 sierpnia 1944r.
Wyniki osiągnięte przez powstańców do dnia 4 sierpnia nie wzbudzają żadnych wątpliwości. Pomimo ogromnej determinacji i woli walki zdołali oni tylko w niewielkim stopniu zrealizować zadania określone przez Komendę Główną Armii Krajowej.
Zadania te zakładały : zniszczenie niemieckich sił zbrojnych i jednostek bezpieczeństwa, formacji policyjnych i organów administracji niemieckiej stacjonujących w Warszawie; opanowanie miasta w pierwszym rzędzie węzłów komunikacyjnych , dworców kolejowych, mostów na Wiśle i zakładów użyteczności publicznej; opanowanie magazynów uzbrojenia i sprzętu bojowego oraz składów wojskowych, zorganizowanie obrony na dwóch liniach obronnych (pierwszą w oparciu o wschodnie krańce Pragi, drugą na zachodnim brzegu Wisły, na odcinku od Bielan do Siekierek); zapewnienie w mieście bezpieczeństwa publicznego oraz zorganizowanie pracy administracji zastępczej.
Plan miał być zrealizowany poprzez równoczesne uderzenie i zdobycie przez zaskoczenie ważnych taktycznie obiektów oraz izolowanie obiektów silnie bronionych . Po uzupełnieniu uzbrojenia miano zlikwidować wzmocnionymi siłami obiekty izolowane . Na liniach kolejowych miał być zorganizowany wewnętrzny pierścień obronny , który miał nie dopuścić do ruchu sił niemieckich z miasta i do miasta .U wylotów arterii komunikacyjnych miały być zorganizowane punkty oporu które miały zahamować ruch wojsk nieprzyjacielskich do stolicy i ze stolicy . Uderzenia powstańców doprowadziły tylko do likwidacji niektórych punktów oporu położonych wewnątrz śródmieścia . Na Woli siły powstańcze zostały prawie doszczętnie zniszczone .Pozostało tam tylko dyspozycyjne zgrupowanie Komendy Głównej AK tzw. KEDYB . Na terenie Ochoty praktycznie pozostały dwa niewielkie punkty oporu powstańców . Na Mokotowie pozostał odosobniony ośrodek obrony, którego walka praktycznie nie miała wpływu na losy powstania . Na Pradze praktycznie zaprzestano walki natomiast stosunkowo silne skupiska oddziałów AK w Lasach Chojnowskich i w Puszczy Kampinowskiej nie zdołały bezpośrednio wesprzeć powstania. Stosunkowo największym powodzeniem w tym okresie powstania był powrót sił powstańczych pod dowództwem ppłk . "Żywiciela" na Żoliborz . Odtąd zasadniczy trzon terenu objętego powstaniem tworzył jakby dwie wyspy Śródmieście i Żoliborz . W okresie pierwszych czterech dni powstania nie udało się stronie polskiej wytworzyć dobrych warunków do dalszego działania . Po pierwsze nie udało się opanować całego miasta , po drugie nie udało się mocno uchwycić części miasta położonej nad Wisłą, a więc na kierunku ewentualnego przyszłego współdziałania z Armią Czerwoną , po trzecie nie udało się rozsadzić niemieckiego okrążenia miasta ażeby uzyskać wystarczające warunki współdziałania z jednostkami partyzanckimi AK będącymi poza Warszawą , po czwarte nie udało się przełamać wewnętrznych zapór niemieckich , w skutek czego doszło do odosobnienia Starego Miasta ,Żoliborza , Mokotowa oraz innych punktów działań powstańczych .
Niepowodzenie natarć powstańców miało przyczynę w braku broni i amunicji, braku zaskoczenia, co spowodowało, że uderzenia trafiły na Niemców przygotowanych do obrony, rozproszeniu uderzenia powstańców po całym mieście i braku łączności radiowej z dowództwami obwodów co utrudniło koordynację działań.
Jako całość działania zaczepne powstańców doznały niepowodzenia . Nie zdołano opanować całego miasta a w szczególności obiektów ważnych pod względem wojskowym . Zaostrzający się brak amunicji sprawił że powstanie wyczerpało swoją siłę zaczepną już po czterech dniach walki .
W dniu 4.08 Komendant Główny AK wydał rozkaz nakazujący wszystkim dowódcą zaostrzyć oszczędność w zużyciu amunicji . Od tej chwili nie wolno było przedsięwziąć żadnej akcji zaczepnej . Był to praktycznie koniec okresu natarcia sił powstańczych . Powstańcy zostali więc zepchnięci do obrony zanim zdążyli wywalczyć korzystne warunki do tej obrony . Jednocześnie około 5.08 Niemcom udało się zorganizować grupę uderzeniową tzw. korpus von dem Bacha , który przejął główny ciężar walki przeciwko powstańcom.
Kontratak Niemców i obrona polska trwająca od 5 sierpnia do 2 pażdziernika 1944r.

Walki na Woli 05-11.08
Wola była broniona przez dobrze zorganizowane jednostki powstańcze Kedybu m.in. słynne bataliony Zośka i Parasol . W czasie walki udało się uwolnić około 350 Żydów więzionych w obozie przy ul. Gęsiej .Pomimo bohaterskiej postawy powstańców przeważające siły niemieckie osiągnęły sukces i wypchnęły powstańców z Woli udrażniając w ten sposób własną arterię komunikacyjną . Mimo bardzo dużych strat siłą powstańczym udało się wycofać na Stare Miasto i Śródmieście . Długi opór na Woli pozwolił na przygotowania obrony Starego Miasta i Śródmieścia oraz spowodował przedłużenie walki powstańczej do października. W dalszym jednak ciągu nie udało się nawiązać kontaktu z Armią Czerwoną , która w tym czasie toczyła ciężkie boje na przyczółku magnuszewskim , brak pomocy ze strony Rosjan skazywał powstanie na porażkę .

Walki na Starym Mieście 12.08-2.09
Był to najdłuższy epizod Powstania Warszawskiego . Walki były bardzo zacięte, walczono o każdy dom i ulicę. Niemcy zgromadzili duże siły łącznie z artylerią i lotnictwem. To właśnie samoloty , które były bezkarne ze względu na brak broni przeciw lotniczej oraz ostrzał artyleryjski m.in. ze słynnych "szef" spowodował największe straty wśród ludności i żołnierzy walczących o Stare Miasto . W czasie walki najważniejszym wydarzeniem była próba rozerwania okrążenia poprzez jednoczesne ze Starego Miasta i z Żoliborza , na który dotarły oddziały partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej, jednak obydwa natarcia załamały się. Powstańcy ponieśli ciężkie straty ok. 500 rannych i zabitych , głównie z oddziałów leśnych . Załamanie tej akcji spowodowało całkowite okrążenie Starego Miasta . Zaczęły się bardzo wyczerpujące walki. W dniu 28.08 kocioł , w którym bronili się powstańcy ścieśnił się do tego stopnia , że dalsze trwanie w takim położeniu można było przeciągać kilka dni , ale w takiej obronie nie można było trwać . Kończyła się amunicja nie było nadziei na pomoc ze strony Rosjan a zrzuty lotnicze ze strony anglosaskiej były nie możliwe ze względu na zbyt mały obszar na którym miano ich dokonać . Szpitale były przepełnione a ludność strasznie cierpiała z uwagi na stałe bombardowanie , brak wody i żywności .
W takiej sytuacji w dniach 25 - 26 .08 zapadła decyzja o opuszczeniu Starego Miasta. Część powstańców (lekko ranni) oraz część ludności ewakuowano kanałami do Śródmieścia. Pozostałe siły miały przebić się do Śródmieścia przełamując w tym celu niemiecki pierścień okrążający . Akcję zaplanowano na noc 30 - 31.08 . Jednak natarcie nie powiodło się . Po załamaniu natarcia położenie obrońców Starego Miasta było bardzo trudne. Podjęto decyzję o ewakuowaniu kanałami uzbrojonych powstańców .Udało się ewakuować tylko niewielką część rannych oraz ludności cywilnej , około 5000 osób. Na Starym Mieście pozostało ok.2500 ciężko rannych żołnierzy i około 40 000 ludności cywilnej . Ogólne straty polskie oblicza się na około 30 000 poległych w walce o Stare Miasto . Po wycofaniu się powstańców Niemcy dokonali szeregu bestialskich mordów rannych i personelu w szpitalach wojskowych.
W trakcie walk o Stare Miasto na froncie niemiecko-radzieckim panował całkowity zastój w działaniach wojennych Niepomyślny dla powstańców na Starym Mieście spowodował zerwanie połączenia z oddziałami partyzantów na Kampinosie oraz koncentrację uderzenia niemieckiego na Śródmieście . Dla Niemców opanowanie Starego Miasta ... z przedmieściem na Pradze. Straty niemieckie wyniosły ok. 50 % stanów wyjściowych .Po tej bitwie korpus Bacha utracił większość swej siły bojowej i bez wzmocnienia nie był w stanie podjąć działań w celu opanowania Śródmieścia i zgniecenia oporu w całej Warszawie nadbrzeżnej .

Walki w dzielnicach nadbrzeżnych 03-30 .09 1944 r.
Z uwagi na zmianę sytuacji na froncie wschodnim i rozpoczęcie we wrześniu działań zaczepnych przez Armię Czerwoną Niemcy doszli do przekonania, że muszą sobie zapewnić drogi ewakuacji przez Wisłę . W tym celu trzeba było odsunąć powstańców od Wisły i od mostów. Stąd wniosek , że trzeba opanować Powiśle zanim rozpoczną się rosyjskie natarcia na Pragę . Po drugie trzeba było otworzyć sobie arterię komunikacyjną przez Aleje Jerozolimskie . Po trzecie zorganizować nowy front obrony wzdłuż zachodniego brzegu Wisły. Trzeba było ten teren jak najszybciej wydrzeć powstańcom . Po czwarte Niemcy wiedzieli, że z uwagi na bardzo duże osłabienie korpusu Bacha i brak możliwości uzupełnienia jego sił muszą ograniczyć swoje działania wobec powstańców i skierować całe siły w celu opanowania Powiśla .

Walki na Powiślu i Śródmieściu Północ 3-10 września
W ciężkich bojach Niemcy doprowadzili do opanowania Powiśla i odepchnięcie powstańców od linii Nowego Świata . Pozwoliło to Niemcom na stworzenie frontu nad Wisłą na najczulszym odcinku przepraw wiślanych . Niemcy uzyskali podstawę wyjściową do natarcia na Czerniaków . Natomiast nie udało się Niemcom przebicie arterii jerozolimskiej.

Walki na Górnym Czerniakowie 11-30 września
W dniu 10.09 Armia Czerwona rozpoczęła natarcie na niemieckie przedmoście pod Pragą . W tym samym czasie tj. w nocy 10-11.09 po silnym przygotowaniu artyleryjskim i ataku lotnictwa korpus Bacha rozpoczął natarcie na Czernaików . Aby ostatecznie odrzucić powstańców od Wisły. 14.09 Rosjanie opanowali Pragę. Spowodowało to wycofanie Niemców na lewy brzeg Wisły . Utrata Pragi przez Niemców wywarła rozstrzygający wpływ na losy powstania . Dopóki bowiem istniało przedmoście praskie , wysiłki wojsk niemieckich kierowały się na jego utrzymanie a skąpiły sił na zwalczanie powstania . W dn. 15.09 doszło do forsowania Wisły przez żołnierzy I Armii Ludowego Wojska Polskiego (lwp) . Razem przeprawiła się na pomoc powstańcom ok. 500-600 żołnierzy I Armii . Jednakże naczelne dowództwo Armii Czerwonej uznało że natarcie na Warszawę byłoby strategicznie przedwczesne i operacyjnie błędne dlatego postanowiono zaniechać dalszych prób i wstrzymać natarcie . Ostatecznie Górny Czerniaków padł 23.09 . Ogólna sytuacja powstania w dniu upadku Czerniakowa że bliska kapitulacja wydawała się jedynym rozsądnym rozwiązaniem kryzysu

Walki na Górnym Mokotowie 24-27.09
Zaniechanie dalszych prób forsowania Wisły w Warszawie oraz przegrupowanie sił rosyjskich spowodowało , że dowództwo niemieckie mogło pozwolić sobie na szybkie zgniecenie powstania łącznie z rozbiciem zgrupowania AK w Puszczy Kampinoskiej . W dn. 24.09 po dwugodzinnym przygotowaniu ogniowym przy użyciu broni pancernej Niemcy rozpoczęli atak na Górny Mokotów . Mimo tak dużej koncentracji wojsk niemieckich oraz użycia lotnictwa heroiczny bunt powstańców trwał aż do 27.09 .Do niewoli dostało się ok.1000 powstańców jednak ok. 600 wycofało się do Śródmieścia .

Rozbicie grupy "Kampinos" pod Jaktorowem w dniu 29.09.1944r.
Niemiecki dowództwo obserwowało z wielką troską obszar Puszczy Kampinoskiej i oczekiwało tylko na złagodzenie położenia na froncie w Warszawie , ażeby zebrać odpowiednie siły i oczyścić Kampinos . Taka możliwość powstała dopiero w końcu września gdy radziecka operacja zaczepna a Powstanie Warszawskie wygasało . Do dużej bitwy doszło w okolicach Żyrardowa gdzie stacjonowało ok. 1300 partyzantów . W nierównym boju zgrupowanie zostało rozproszone , zginęło ok.100 partyzantów a 200 zostało rannych . Tak operacja niemiecka przeciwko oddziałom leśnym , które miały wesprzeć oddziały powstańców osiągnęła swój cel .

Walki na Żoliborzu 29-30.09
W dn.29.09 po silnym przygotowaniu artylerii i dział rakietowych Niemcy ruszyli na Żoliborz. Polska załoga Żoliborza wynosiła ponad 2000 żołnierzy .Wobec nieudanej próby przeprawy na Pragę oraz przygniatającej przewagi sił niemieckich w dn.30.09 Żoliborz skapitulował. Do niewoli dostało się ok.1500 powstańców.

Kapitulacja
Ostatnim bastionem obrony powstańców pozostało Śródmieście .Niemcy nie próbowali zdobyć Śródmieścia bezpośrednim atakiem . Natomiast przez cały czas trwał ostrzał artyleryjski , wśród powstańców i ludności cywilnej panował głód . Zawiodły wszystkie nadzieje na skuteczną pomoc z zachodu lub wielką ofensywę rosyjską . Dalsza walka byłaby więc beznadziejnym przedsięwzięciem . W tej sytuacji doszło do nawiązania rokowań kapitulacyjnych . W dn.30.09 do kwatery Bacha w Ożarowie przybyli delegaci Komendy Głównej AK w celu ustalenia warunków kapitulacji .Zawarto umowę w sprawie zawieszenia broni w dn. 1-2.10 od godz.5:00 do 17:00 , w celu ewakuacji 200 tys. ludności cywilnej . W dn.1.10 po naradzie w Komendzie Głównej AK zapada ostateczna decyzja o kapitulacji . 2.10 ok. godz.21:00 podpisano akt kapitulacji . Ze strony niemieckiej podpisał go S.S.-Obergruppenfhrer von dem Bach ze strony AK na podstawie pisemnego pełnomocnictwa dowódcy AK gen.Tadeusza Komorowskiego "Bora" płk. Kazimierz Iranek-Osmecki "Jarecki " i ppłk. Zygmunt Dobrowolski "Zyndram".
Na podstawie układu o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie 2.10 o godz.20:00 zaprzestano walk niemiecki - polskich na terenie stolicy . Oddziały powstańcze mogły opuścić Warszawę z bronią w ręku na prawach kombatanckich , celem złożenia jej poza murami miasta.
Postawa mocarstw zachodnich i Stalina wobec powstania warszawskiego
Stalin powstrzymał ofensywę, nie udzielił walczącej stolicy wsparcia, mimo trwania walk. Co wiecej obłudnie twierdził, że żadnych walk w mieście nie ma. W czasie pobytu premiera Mikołajczyka w Moskwie (3-9 VIII 1944r.) Stalin nie zajął stanowiska wobec propozycji polskich, a w sprawie udzielenia pomocy walczącej Warszawie, składał jedynie obietnice bez pokrycia. W czasie walk powstańczych rząd londyński i władze cywilne Polski Podziemnej wielokrotnie zwracały się do aliantów z prośbą o udzielenie pomocy. Pierwsze zrzuty broni i żywności nastąpiły dopiero 4 i 5 VIII 1944r. Jednak loty nad Warszawę przynosiły duże straty i to spowodowało ich wstrzymanie. Stalin nie godził się na udostępnienie radzieckich lotnisk dał samolotów alianckich. Zrobił to dopiero 10 IX pod presją zachodu i w czasie szturmu na Pragę. Było już jednak za późno. Bohaterska walka polskich powstańców zakończyła się klęską, w dużej mierze spowodowaną brakiem wsparcia artyleryjskiego

Bilans powstania
Ogółem do niewoli niemieckiej poszło 11 668 powstańców wśród nich 5 generałów, ze szpitali w Śródmieściu ewakuowano ok. 4 tys. rannych .Łącznie straty zabitych i rannych żołnierzy AK wynosiły ok. 22 tys. , straty ludności cywilnej ok. 150 tys . Zniszczono ponad 42% budynków oraz prawie 93% budynków zabytkowych . 1 mln mieszkańców straciło swoje miejsce zamieszkania . Powstanie Warszawskie pochłonęło ofiary sięgające nieomal granicy materialnych , a także duchowych naszego kraju.
Zryw powstańczy skazany był na niepowodzenie od samego początku; powodów było kilka. Po pierwsze Generał Komorowski źle ocenił sytuację i nadto ufał w intencje Rosjan. Nie wziął pod uwagę postawy Armii Czerwonej w sytuacjach ujawniania się oddziałów AK przy przeprowadzaniu akcji "Burza". Siły powstańcze były słabo uzbrojone, szczególnie doskwierał brak amunicji. Brak było dostatecznej łączności pomiędzy oddziałami i właściwej koordynacji działań. Brak było gwarancji ze strony Rządu Polskiego, że działania te zostaną wsparte poprzez zrzuty broni i zaopatrzenia. I wreszcie brak było jakiejkolwiek woli pomocy ze strony sojusznika, który zatrzymał swój pochód po zwycięstwo na przedpolach stolicy.


Bibliografia:
1. Buszko J.: "Historia Polski 1864-1948", Warszawa 1988, PWN
2. Pobóg - Malinowski Wł.: "Najnowsza historia polityczna Polski, okres 1939-1945", Bydgoszcz 1990, Wydawnictwo Nasza Przyszłość
3. Radziwiłł A., Roszkowski W.; "Historia 1939-1956, Podręcznik dla szkół średnich", Warszawa 2000, Wydawnictwo Szkolne PWN