Lasy na świecie

Las to wielki zespół różnorodnych organizmów roślinnych i zwierzęcych, przystosowanych do życia obok siebie, na wspólnym obszarze. Stanowi on przykład biocenozy, której dominującym składnikiem są drzewa. O składzie gatunkowym i rozmieszczeniu lasów na Ziemi decyduje klimat, wysokość n.p.m. i działalność człowieka.

Lasy to nie tylko fabryki, w których zachodzą podstawowe procesy biosferyczne, fotosynteza i tworzenie biomasy, powstawanie żyznej próchnicy i przekazywanie energii; ich znaczenie dla biosfery jest znacznie szersze. Odgrywają zasadniczą rolę w globalnym obiegu węgla pierwiastkowego, azotu i tlenu. Stabilizują temperaturę, wpływają na opady deszczu i inne parametry klimatyczne. Często są źródłem wody dla rzek. Stanowią główny magazyn materiału genetycznego naszej planety, a także są miejscem pojawiania się nowych gatunków. Krótko mówiąc, wpływają na ewolucję w takim stopniu, jak wszystkie inne biomy razem.

Według szacunkowych danych, powierzchnia użytków leśnych na Ziemi w XVI w. wynosiła 7,6 mld ha. W 1958 r. powierzchnia ich wynosiła 4,4 mld ha, a w 1992 r. już tylko 3,8 mld ha, co stanowiło 28,7% powierzchni ich lądu. Światowe zasoby lasów kurczą się z powodu wycinania drzew pod uprawy rolnicze, pożarów, zniszczenia wywołanego zanieczyszczeniami chemicznymi powietrza oraz nadmiernego wyrębu zarówno dla celów przemysłowych, jak i opałowych. Ze szczegółowych studiów prowadzonych przez FAO wynika, że najwięcej lasów wycina się już od dawna w Ameryce Pd., w Ameryce Środkowej, a także w Azji i Afryce. Wylesianie postępuje najszybciej w krajach strefy tropikalnej, obejmującej ok. 80 krajów, w których wycina się rocznie ok. 11 mln ha lasów. Już od dawna wskutek wylesiania w dwudziestu dwu krajach afrykańskich strefy subsaharyjskiej zachodzi proces pustynnienia, a w niektórych miejscach (np. na terenie Mali) granica Sahary przesunęła się znacznie na południe. Eksploatacja lasów prowadzona jest na świecie z różnym nasileniem i w różnych celach. W krajach wysoko rozwiniętych wyrąb drzew jest stosowany głównie w celu pozyskania surowca dla przemysłu papierniczego i meblarskiego, podczas gdy w krajach rozwijających się ogromne znaczenie ma wykorzystywanie drewna jako opału. Na ten cel, zależnie od lokalnych warunków, przeznacza się od 20 do 70% wyciętego drewna.

Wylesianie w krajach rozwijających się
POWIERZCHNIA POKRYTA LASAMI W MLN HA - ROCZNA DEFORESTACJA

Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Pod względem zajmowanego obszaru wyróżniają się na świecie dwie wielkie formacje leśne: wilgotny las równikowy o powierzchni 440 mln ha (10,6% ogółu) i borealny las iglasty zajmujący obszar 605 mln ha (14,6%). Są one trudno dostępne do eksploatacji, dlatego pod względem gospodarczym większe znaczenie mają lasy położone w strefach umiarkowanych, monsunowych i górskich, znajdujące się w różnych częściach świata. Największy obszar zajmują wilgotne lasy równikowe na Nizinie Amazonki i Kongo, a także na Archipelagu Malajskim. Posiadają one wielogatunkowy skład roślinności, jednak nawet w dogodnych miejscach są bardzo trudne do eksploatacji. Las równikowy charakteryzuje największy przyrost biomasy (ok. 3,5 t z ha na rok). Natomiast las borealny, położony na terenie Eurazji i Ameryki Pn. i składający się z niewielkiej liczby gatunków - przede wszystkim świerka, jodły i sosny oraz modrzewia (z domieszką brzozy, osiki i olchy) - ma znacznie mniejsze przyrosty. Bardzo cenne pod względem składu gatunkowego i wykorzystania gospodarczego są lasy strefy umiarkowanej. Występują na terenie Rosji, Ukrainy, w północno - zachodniej części Ameryki Pn. oraz w górskich regionach Europy, Meksyku i Himalajach. Eksploatuje się w nich głównie świerki, sosny oraz cenione w przemyśle meblarskim dęby, buki i brzozy. Ważne dla gospodarki światowej są też lasy strefy podrównikowej (lasy zrzucające liście w porze suchej), monsunowej, występujące najpowszechniej w Azji i Ameryce Pd., a także w Afryce i Australii. Z tej formacji leśnej (Indie i Jawa) pochodzi m.in. bardzo cenione drzewo tekowe. Niewielki udział w światowej produkcji drewna przypada na lasy strefy sawannowej o charakterze parkowym, mimo że składają się z bardzo wielu różnych gatunków drzew.
Lesistość kontynentów jest bardzo zróżnicowana warunkami przyrodniczymi i poziomem rozwoju gospodarczego poszczególnych kajów.

Powierzchnia lasów (w tys. ha)

AZJA

Tereny leśne stanowią 19% obszaru lądu azjatyckiego (nie uwzględniając Syberii).

Największy stopień pokrycia lasem występuje w strefie równikowej i podrównikowej: w Indonezji, na Półwyspie Indochińskim, a także w Japonii, gdzie lasy zajmują ok.60% ogólnej powierzchni. W latach 90. Pozyskanie drewna w Azji utrzymuje się na poziomie nieco ponad 1 000 hm, nieznacznie tylko wzrastając. W światowej produkcji grubizny jej udział jest względnie stały i wynosi 30 - 32%.

Najwięcej drewna pozyskuje się w Chinach, Indiach i Indonezji, które łącznie dają ponad 70% produkcji regionu azjatyckiego. Drewno pozyskiwane w krajach azjatyckich jest w zasadniczej części przeznaczone do celów opałowych. Udział drewna użytkowego jest zróżnicowany, ale z reguły niski: w Indiach, Tajlandii i Pakistanie - ok. 9%, w Indonezji i Wietnamie - ok. 17%, w Myanmarze - 23%, Chinach - 32%, Turcji - 38%. Największy udział ma drewno użytkowe w grubiźnie pozyskiwanej w Malezji - 82% i Japonii - 98%.

Pozyskiwanie drewna (w hektometrach sześciennych)

AFRYKA

Na kontynencie afrykańskim znajdują się wielkie przestrzenie pokryte lasami, ich łączny obszar wynosi ok. 7 mln km. Wilgotne lasy równikowe stanowią niewielką tylko ich część, przeważnie są to lasy o małym zwarciu drzewostanu. Powierzchnia ta jednak systematycznie maleje na skutek zużywania drewna na opał, zakładania na terenach leśnych plantacji oraz ze względu na stosowanie gospodarki żarowo-odłogowej.

W niektórych państwach afrykańskich znaczną rolę odgrywa leśnictwo. Dotyczy to zwłaszcza Gabonu, Konga, Zairu, Angoli i Kamerunu, znajdujących się w strefie klimatu, który sprzyja rozwojowi lasu tropikalnego. W Afryce pozyskuje się ponad 20% światowej produkcji drewna, a niektóre gatunki drzew z wiecznie zielonych lasów równikowych, np. mahoń, są wyjątkowo cenne dla przemysłu drzewnego. Do głównych producentów drewna w Afryce należą Nigeria (25% zbiorów na kontynencie), Zair (23%), Etiopia, Tanzania i Kenia.

EUROPA

Obszary zalesione zajmują w Europie - z wyłączeniem krajów byłego ZSRR - powierzchnię 158,4 mln ha (1993). Zalesienie Europy nie jest równomierne. Najwyższy udział lasów w ogólnym obszarze kraju charakteryzuje Finlandię i Szwecję (60-70%). Najniższy jest on w państwach północno-zachodniej i południowo-wschodniej części Europy: w Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii nie sięga 10%, na Ukrainie, w Mołdawii i Grecji nie przekracza 20%. W większości krajów Europy Zachodniej i Środkowej oscyluje wokół 30%, a we Wschodniej dochodzi do 44-46%. Lasy Europy (bez Rosji) stanowią zaledwie 4,4% obszarów leśnych świata. W lasach europejskich przeważąją najwydajniejsze pod względem grubizny gatunki drzew iglastych - przede wszystkim sosna i świerk, w mniejszym zakresie jodła i modrzew. Lasy iglaste stanowią 67% ogółu lasów, a w niektórych krajach nawet ponad 80%.

Pozyskiwanie drewna w Europie do 1990 r. systematycznie i szybko wzrastało, dając ponad 11%, a wraz z krajami byłego ZSRR - 22% produkcji światowej. Wielkimi producentami drewna są Szwecja, Francja, Finlandia i Niemcy. W przeliczeniu na 1 mieszkańca najwięcej tego surowca pozyskują Finlandia i Szwecja (ponad 7 m), zajmując dwie pierwsze pozycje w świecie. Wszystkie kraje europejskie cechuje wysoki (co najmniej 75%, w Szwecji i Niemczech - 90%) udział drewna użytkowego.

Pozyskanie drewna (w hektometrach sześciennych)

Źródło: GUS, Warszawa 1994 r.

Gospodarka leśna polega na dostarczaniu przemysłowi drewna, ale i obejmuje zadania związane z ochroną lasów - ich flory i fauny. W Europie problem ten nabiera coraz większego znaczenia ze względu na szczególnie szybko postępujący proces degradacji środowiska naturalnego pod wpływem intensywnego rozwoju przemysłu i innych gałęzi działalności gospodarczej. Wysoki stopień zanieczyszczeń powietrza (trujące związki chemiczne, zwłaszcza siarki i azotu, powodujące tzw. kwaśne deszcze), gleb i wód, jest główną przyczyną uszkodzeń lasów, zwłaszcza w krajach Europy Środkowej (Niemcy, Czechy, Słowacja, Polska i Mołdawia). Biologiczne osłabienie lasów przejawia się przede wszystkim spowolnieniem przyrostu masy drzewnej, zwiększeniem podatności na choroby i działanie szkodników, a także innych czynników, tj. wiatr, niskie temperatury, nadmierne opady śniegu czy pożary, spowolnieniem lub nawet utratą zdolności do naturalnego samoodtwarzania się.

AMERYKA PÓŁNOCNA

Gospodarka leśna wykorzystuje dwa typy lasów. Tak zwane"lasy wschodnie" występujące między wybrzeżem Atlantyku a 95 południkiem dł. geogr. zach., gdzie pozyskuje się drewno twarde drzew liściastych, miękkie drzew szpilkowych, oraz „lasy zachodnie"dostarczające drewna drzew szpilkowych. Lasy zachodnie porastają pasma górski Kordylierów.

W lasach wschodnich wyróżnia się regiony leśne o różnym składzie gatunkowym drzew i różnej produktywności. Są to: północne lasy iglaste w rejonie Wielkich Jezior i w Nowej Anglii; północne lasy liściaste bukowo-klonowe z domieszką choiny kanadyjskiej - w Nowej Anglii i na południe od Wielkich Jezior; środkowoatlantyckie lasy dębowe pokrywające środkowe Apallachy; południowe lasy mieszane i sosnowe ciągnące się od Georgii po Luizjanę. Lasy wschodnie zajmują obecnie tylko ok. 10% ich pierwotnej powierzchni, ale jest to region, w którym nasadzenia przeważają nad wyrębami.

Lasy zachodnie występują w rozproszonych kompleksach porastających wysokie góry o większym stopniu wilgotności niż tereny nizinne. Jedna strefa lasów pokrywa Góry Nadbrzeżne wybrzeża Pacyfiku oraz Góry Kaskadowe i Sierra Navada, a druga występuje w Górach Skalistych.Wyróżnia się tam: lasy wysokich gór składające się ze świerków i jodeł, które rosną powyżej 2 500m n.p.m. w Górach skalistych i Kaskadowych; lasy gór Montany oraz stanów Waszyngton i Oregon składające się z tui, choiny i daglezji, a na wybrzeżu Pacyfiku także z sekwoi; lasy wewnętrznych pasm górskich są złożone z sosny i jodły.

Lasy pokrywają ok. 29% powierzchni kraju zajmując 286,8 mln ha (1992).Lasy produktywne na zwartym obszarze Stanów Zjednoczonych liczą ok. 214 mln ha. Z tego 49,7% przypada na drewno miękkie z drzew iglastych (daglezja, choina, sosna ponderosa i sosna z gatunku"Pinus rosinosa „), a 50,3% na drewno twarde drzew liściastych (dąb, orzesznik amerykański i klon - lasy wschodnie).

Drewno pozyskuje się w 5 obszarach lasów produktywnych, które są okręgami gospodarki leśnej i przemysłu drzewnego.

Obszar wybrzeża pacyficznego ciągnie się od San Francisco do południowej Alaski. Najcenniejszym drzewem jest tam daglezja. Drzewa te dochodzą do 80 m wysokości i mają średnicę do 1,8 m. Innymi gatunkami są tu: tuja zachodnia, sekwoja, choina kanadyjska, świerk sitkajski, kilka gatunków jodły i sosny.Stąd pochodzi aż ok. 44% krajowej produkcji drewna.
Obszar Gór Skalistych dostarcza sosny ponderosa, daglezji, modrzewia, świerku Engelmanna. Lasy te stanowią ok. 23% areału krajowego, ale dostarczają 9% drewna.
Obszar południowo-wschodni obejmuje stany nadatlantyckie i stany położone nad Zatoką Meksykańską. Najważniejsze gatunki to: sosna, dąb, orzesznik amerykański, ambrowiec i tulipanowiec.Lasy te zajmują ok. 31% krajowej powierzchni leśnej i dają ok. 36% krajowego drewna.

Obszar centralny obejmuje lasy liściaste południowych Apallachów oraz góry Ouachita i wyżyny Ozark. Główne gatunki to: dąb, orzesznik amerykański, tulipanowiesc, klon, buk, wiąz, jesion. Lasy te są głównym źródłem syrowca dla przemysłu meblarskiego.

Obszar północny ciągnie się od Minnesoty do Nowej Anglii. Eksploatuje się tam: sosnę wejmutkę, jodłę i świerk, dąb, klon, topolę i osikę. Obszr te obejmuje ok. 30% lasów krajowych i daje ok. 11% produkcji drewna.

W 1993 r. pozyskano ogółem 496 mln m drewna, co stanowiło 14,5% produkcji światowej i dawało Stanom Zjednoczonym pierwsze miejsce w świecie.

AMERYKA POŁUDNIOWA

Lasy zajmują w Ameryce Południowej 946 mld ha, połowę kontynentu. Największe tereny zalesione znajdują się w Brazylii. Największymi zwartymi obszarami leśnymi są puszcza amazońska, wybrzeże pacyficzne Kolumbii i Ekwadoru, w Międzyrzeczu w Argentynie. Obecne zasoby drewna szacuje się na 125 mln m.

Pozyskanie drewna (w hektometrach sześciennych)

Źródło: GUS, Warszawa, 1994 r.

Wiele gatunków drewna pochodzącego z lasów równikowych wykorzystywanych jest przez przemysł meblarski. Najcenniejsze to drewno mahoniowe, uzyskiwane z mahoniowca właściwego, barwy cynamonowej lub czerwonobrązowej. Mahoniowiec występuje jeszcze w lasach Brazylii, Wenezueli, Peru i Boliwii. Eksploatowane są także liczne gatunki drzew z rodziny motylkowatych, m.in. różane drzewo brazylijskie, zw. drzewem palisandrowym. W lasach Ameryki Południowej rośnie także drzewo balsa. Jego bardzo lekkie, a jednocześnie niezwykle trwałe i odporne na działanie wody drewno stosowane jest m.in. do wyrobu łodzi. W Brazylii, w regionie Chaco w Argentynie i w Paragwaju rośnie aspidosperma.

AUSTRALIA

Znaczenie leśnictwa w gospodarce Australii nie jest duże. Rocznie uzyskuje się w Australii ok. 15 mln m grubizny.Według danych z lat 90. Ogólny obszar lasów wynosił ok. 41 mln ha, co stanowiło zaledwie 17,1% ogólnego areału drzew i krzewów i 5,3% powierzchni kraju. Podstawowym i najbardziej charakterystycznym składnikiem australijskich lasów są drzewa eukaliptusowe (86% formacji leśnej). Występuje kilkaset ich różnych odmian, wśród których znajduje się drzewo krwiste, jarrah, kari, dostarczające twardego surowca, bardzo trudnego do przemysłowej obróbki. Najlepsze pod względem użytkowym są drzewa - olbrzymy, o wysokości ponad 100 m i średnicy powyżej 10 m, porastają południowo-wschodnie stany oraz Tasmanię.W strefach stepowo - pustynnych o niewielkich opadach eukaliptusy są bardzo małe i tak skarłowaciałe jak większość drzew, zw. scrub.

Pod względem zajmowanej powierzchni lasów wyróżniają się dwa stany: Nowa Południowa Walia z obszarem 14,7 mln ha (35% powierzchni lasów) i Queensland - 11,8 mln ha (28,9% powierzchni lasów). Pod względem udziału lasów w ogólnej powierzchni na pierwszym miejscu znajduje się Tasmania - 42%, Wiktoria - 22%. W stanie Queensland na lasy przypada niecałe 7% powierzchni, a w Australii Zachodniej 2,5%.W stanie Australia Południowa brak jest lasów.

Ochrona lasów tropikalnych

Największą katastrofą ekologiczną, jaka przytrafiła się naszej planecie, jest bez wątpienia nieprzerwana zagłada lasów tropikalnych. Wyrąb lasów to zagrożenie na skalę światową.
Zmiany powstające w przyrodzie na skutek ludzkich działań zachodzą od wielu stuleci, jednak istotny ich wpływ na równowagę ekologiczną można zaobserwować dopiero od 2 połowy XIX wieku, to znaczy od czasów rewolucji przemysłowej.

Tropikalne lasy deszczowe są częścią globalnego układu klimatycznego. Niszcząc je człowiek zmienia cykle hydrologiczne, a to powoduje susze, powodzie lub erozje gleby na obszarach, gdzie zjawiska te uprzednio nie występowały. Wycinanie lasów zmienia również albedo, czyli współczynnik odbicia światła od powierzchni Ziemi, co w efekcie wpływa na rozkład wiatrów i prądów morskich oraz zmienia rozkład opadów atmosferycznych, przez co wpływa na pogodę na całej kuli ziemskiej.

W 1987 roku spalono w Brazylii 200 tysięcy km2 lasu tropikalnego. Podczas pomiaru do atmosfery dostło się 500 milionów ton ozonu i dwutlenku węgla.

Dynamiczny przyrost ludności świata zmusza do zagospodarowania coraz to nowych terenów, które wcześniej dawały schronienie dzikim zwierzętom. Przykładem jest los deszczowych lasów tropikalnych. Lasy tropikalne gromadzą przynajmniej połowę, a według niektórych uczonych do 90 procent wszystkich gatunków roślin i zwierząt zamieszkujących Ziemię. Wyrąb lasów i zmieniające się metody uprawy ziemi sprawiają, że dżungle Afryki Zachodniej ogałacane są ze wspaniałych drzewostanów.

Wskutek wylesiania Półwyspu Indyjskiego zmienił się klimat: na pewnych obszarach zmniejszyły się opady deszczu, a inne nawiedzane są powodziami.

Gdy człowiek wycina drzewa w celu przygotowania gruntu pod uprawę, wówczas rośliny, ssaki, ptaki, gady i owady wymierają. Profesor Edward Wilson z Uniwersytetu Harvarda ocenia, że rocznie ginie jeden procent lasów tropikalnych, co w końcu doprowadzi do zagłady tysięcy gatunków. Istnieje obawa, iż wiele z nich wygaśnie jeszcze przed nadaniem im nazw naukowych.
Jeżeli tempo utrzyma się na tym poziomie, około 80 - 90 procent ekosystemów puszcz tropikalnych ulegnie bezpowrotnej zagładzie. Pozostaną tylko dwa zwarte obszary dżungli: jeden w dorzeczu Konga, drugi w zachodniej części basenu Amazonki- w Peru i Brazylii. Resztki lasów deszczowych istnieć będą jedynie w izolowanych oazach. Kiedy wymierają rośliny, wkrótce czeka to samo zwierzęta. Nadchodząca katastrofa w lasach tropikalnych będzie więc porównywalna z każdym z wielkich wymierań w przeszłości, z wyjątkiem tego, które zakończyło erę palezoiczną.

Ziemia i życie na niej są niezwykle złożone i misternie ze sobą splecione. Miliony współzależnych organizmów tworzy tak zwaną sieć życia. Jeżeli przerwie się choć jedną nić, może się zacząć rwać cała sieć. Widać to na przykładzie wycinania wilgotnych lasów tropikalnych.

W procesie fotosyntezy las tropikalny pobiera z powietrza dwutlenek węgla, a oddaje tlen. Wchłania olbrzymie ilości wody deszczowej, lecz sam zużywa jej bardzo niewiele. Ogromną część w postaci pary wodnej oddaje z powrotem do atmosfery. Tam tworzą się nowe chmury deszczowe, dzięki czemu las znowu otrzymuje niezbędną wodę dla siebie oraz dla milionów roślin i zwierząt, które karmi pod swym zielonym baldachimem.

Dwutlenek węgla gromadzi się wysoko w górze, tworząc coś w rodzaju koca pochłaniającego ciepło słoneczne.

Do atmosfery przedostaje się zbyt mało tlenu potrzebnego zwierzętom. Ponadto coraz mniej wody opada w postaci deszczu, gdyż bardzo szybko spływa on do strumieni, zmywając przy tym warstwę gleby niezbędnej do wzrostu roślin. W zamulonych strumieniach i jeziorach wymierają ryby. Przenoszony do oceanów szlam pokrywa tropikalne rafy, które giną. Znikają miliony roślin i zwierząt niegdyś wspaniale się rozwijających pod zielonym baldachimem. Ponieważ rzadsze są ulewy, więc rozpoczyna się długotrwały proces pustynnienia. Warto pamiętać, że obszar olbrzymiej pustyni Sahary był kiedyś pokryty roślinnością, a dziś to największe na Ziemi morze piasków wdziera się już do Europy.

Wycinanie lasów pociąga za sobą następstwa odczuwalne na całym świecie. Dla milionów ludzi oznacza głód, brak wody i śmierć. Odbija się również na tobie. Wpływa na żywność, którą jesz, na lekarstwa, które zażywasz, oraz na pogodę w twojej okolicy, a kto wie, czy nie na przyszłość całej ludzkości.

ROLA LASÓW

1. Lasy zaopatrują atmosferę w wilgoć i tlen
2. Baldachim z koron drzew chroni glebę przed ulewnymi deszczami
3. Rośliny absorbują i magazynują węgiel
4. System korzeniowy reguluje dopływ wody do rzek

Co możemy zrobić?

1. Lasy tropikalne mogłaby uratować reforma rolna, ale jest już za późno na tak fundamentalne zmiany. Nie można zostawić lasów w stanie nienaruszonym, gdyż człowiek potrzebuje ich bogactw. Należy więc znaleźć sposób na regenerację zniszczonych terenów.
2. Powinniśmy wspierać ekologów w ich działaniach polegających na wywieraniu nacisku na rządy poszczególnych państw.
3. Wspierając akcję sadzenia szybkorosnących drzew, ratujemy następne części lasów przed wyrębem
4. Można też świadomie zrezygnować z wykorzystywania twardego drewna pochodzącego z lasów tropikalnych.
5. Niszczenie lasów ma ścisły związek z ocieplaniem się klimatu na Ziemi. Procesy chemiczne i termiczne stanowią złożone zagadnienie, ale niepokój budzi przede wszystkim jeden składnik atmosfery - dwutlenek węgla. Jest on bowiem odpowiedzialny za wzrost temperatury na Ziemi.