Prawa człowieka a obowiązki obywatela w kontekście Konstytucji RP

Jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata po 1945 roku jest ochrona praw człowieka. Idea ta jest dostrzegana we wszystkich dziedzinach życia, a urzeczywistniana przede wszystkim w normach prawa międzynarodowego i państwowego.

Pojęcie godności człowieka znane było już w starożytności. Posługiwał się nie chociażby Arystoteles czy Cycero. Własność i jej ochronę gwarantowały przepisy rzymskiego prawa cywilnego, odnoszące się w tej mierze, rzecz jasna, tylko do wolnych obywateli Rzymu.

Rozwój idei chrześcijaństwa w połączeniu z upowszechnieniem wskazań dekalogu sprawił, że życie ludzkie dane przez Boga nabrało wartości chronionej prawem boskim, na którym zaczęto opierać przepisy prawa stanowionego. Przyczyniło sie to niewątpliwie do stopniowego zniesienia niewolnictwa w Rzymie. W średniowieczu tezy o godności człowieka, jako istoty stworzonej przez Boga na swój wzór i podobieństwo, podnoszone były w dziełach św. Tomasza z Akwinu czy św. Ambrożego.

Początków wewnątrzpaństwowej ochrony praw jednostki należy upatrywać w angielskiej Wielkiej karcie swobód z 1215 roku, wydanej przez króla Jana bez Ziemi. W akcie tym władca gwarantował każdemu, że tylko wyrokiem odpowiedniego sądu lub na mocy prawa krajowego może nastąpić czyjeś uwięzienie, pozbawienie mienia i skazanie na wygnanie.

Podobny charakter miały nadane w latach 1430-1433 przez Władysława Jagiełłę przywileje jedleńsko-krakowskie (neminem captivabimus), gwarantujące szlachcie polskiej nietykalność osobistą i majątkową.

W XV-wiecznej Polsce rzecznikiem ochrony praw człowieka był Paweł Włodkowic, rektor Akademii Krakowskiej, który podczas soboru w Konstancji (1414-1418r.) wystąpiłz ostrą krytyką zbrojnych sposobó chrystianizacji, stosowanych wobec pogan przez zakon krzyżacki.

W dobie renesansu problem praw człowieka poruszali Pico della Mirandola, Jan z Trzciany i Thomas Morus. Tego zagadnienia dotyczy też obowiązująca do dziś angielska ustawa "Habeas corpus act" z 1679 roku, zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu sądu.

Pierwsze kompleksowe systemy ochrony praw człowieka związane z wiekiem oświecenia i pierwszymi konstytucjami pisanymi. Anglik John Locke uważał, iż własność prywatna jest przyrodzonym prawem człowieka, istniejącym wcześniej niż państwo. Według Monteskiusza warunkiem wolności politycznej jest trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jean Jaques Rousseau twierdził, że wolność jest z człowiekiem nierozerwalnie związana, a "zrzec się swej wolności to zrzec się swojego człowieczeństwa, praw ludzkich".

Oświeceniowe hasła i idee stały się podstawą deklaracji politycznych rewolucji amerykańskiej i francuskiej. Pierwsza z nich, "karta praw Wirginii", uchwalona w 1776 roku, stanowiła wzór dla innych deklaracji poszczególnych kolonii, a później stanów amerykańskich (Pensylwanii, pólnocnej Karoliny). Dokumenty te weszły potem w skład konstytucji stanowych. Ich podłoże ideologiczne stanowiły przyrodzone prawa człowieka oraz teoria umowy społecznej Johna Locke'a, według którego ochrona tych praw powinna być jednym z zasadniczych celów państwa. Na podobnych podstawach opierała się "Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych" z 4 lipca 1776 roku, o czym świadczą następujące sformułowania: "wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, zostali wyposażeni przez Stwórcę w pewne niezbywalne prawa, między którymi są życie, wolność i dążenie do szczęścia (..) dla zabezpieczenia tych praw ustanowione zostały wśród ludzi rządy wywodzące swą słuszną władzę z przyzwolenia rządzonych".

Prawa te w postaci pierwszych dziesięciu poprawek wzbogaciły treść Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1789 roku. Podobne treści zawierała francuska "Deklaracja praw człowieka i obywatela" z 26 sierpnia 1789 roku. Według niej: "Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi, a celem każdego stowarzyszenia politycznego jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw człowieka. Tymi prawami są wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi". Powszechna "deklaracja francuska" stała się integralną częścią konstytucji z 1791 roku i późniejszych konstytucji we Francji. Katalog praw zawarty w "Dekalaracji" stanowił podstawę regulacji prawnych w XIX i XX wieku.

Polska Konstytucja 3 maja z 1791 roku wprowadziła swobody wyznaniowe dla obywateli oraz nietykalność osobistą mieszczan. Chłopi otrzymali prawo do wolności osobistej dopiero w Konstytucji Księstwa Warszawskiego, nadanej w 1807 roku przez Napoleona i- zgodnie z duchem napoleońskim- zrównującej wszystkich wobec prawa.

Prawa człowieka, w odróżnieniu od innych uprawnień, to prawa należne każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pochodzenie, płeć, wiek, zawód itd. Wynikają one z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa te są:
- przyrodzone- człowiek nabywa je przez urodzenie się, a niektóre ma nawet przed urodzeniem;
- powszechne- przysługują bez wyjątku każdej osobie;
- niezbywalne- nie można się ich zrzec;
- nienaruszalne- nie można człowieka pozbawić tych praw.

Pierwsza generacja praw człowieka to trzy najważniejsze prawa- do życia, wolności i własności. Traktuje się je jako prawa podstawowe, wynikające z natury ludzkiej, przyrodzone jego godności, niezależne od tego jaki stan prawny obowiązyje w danym państwie. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w szczególności mów o ty mówi o tym na przykład w Roz.II w następujących artykułach:
Art. 30.
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Art. 31.
1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.
2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

Art. 38.
Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.

Art. 39.
Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody.

Art. 40.
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

Art. 41.
1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

Prawa drugiej generacji obejmują swym zakresem prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne, zapewniające byt materialny oraz rozw.oj fizyczny i duchowy (np. prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do nauki, do korzystania z osiągnięć postępu naukowegom prawo udziału w życiu kulturalnym, do uibezpieczenia społecznego, do opieki nad rodziną). Konstytucja Rzeczpospolitej również zapewnia te punkty swoim obywatelom:

Art. 64.
1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia.
2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej.
3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności.
Art. 65.
1. Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Wyjątki określa ustawa.
2. Obowiązek pracy może być nałożony tylko przez ustawę.
3. Stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane. Formy i charakter dopuszczalnego zatrudniania określa ustawa.
4. Minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa.
5. Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.
Art. 66.
1. Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa.
2. Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów; maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.
Art. 67.
1. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
2. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa.
Art. 68.
1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
3. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
4. Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.
5. Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.
Art. 69.
Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.
Art. 70.
1. Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.
2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.
3. Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa.
4. Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa.
5. Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych w ustawie.
Art. 71.
1. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych.
2. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa.
Art. 72.
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
3. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.
Art. 73.
Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.

Prawa trzeciej generacji to prawa kolektywne, czyli uprawnienia przysługujace zbiorowościom społecznym, narodom (no. prawa do pokoju, do rozwoju, do demokracji, do czystego środowiska).

Art. 32.
1.Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Art. 35.
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.
2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.



Art. 74.
1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.
3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.
Art. 75.
1. Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.
2. Ochronę praw lokatorów określa ustawa.
Art. 76.
1. Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.


Prawo do życia- jest najbardziej fundamentalnym z praw przysługujących jednostce. Zakazuje umyślnego pozbawiania życia z wyjątkiem kary śmierci. jednak w wielu krajach karę tę zniesiono. W systemie europejskim obowiązuje w myśl Protokołu VI do "Europejskiej konwencji praw człowieka" zakaz wykonywania kary śmierci. Także Polska zniosła karę śmierci. Prawo to nie obejmuje tak zwanej obrony koniecznej. Brak jasno określonego w konwencjach pojęcia początku i kresu życia człowieka jest powodem nieustających dyskusji dotyczących aborcji i eutanazji.

Art. 38.
Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.


Wolność od tortur- także należy do praw fundamentalnych. Obowiązyuje również w prawie wojennym. Stosowanie tortur jest traktowane jako zbrodnia wojenna. W "Pakcie praw obywatelskichi politycznych" prawo to również obejmuje zakaz eksperymantów naukowych na ludziach bez uprzedniej ich zgody.

Art. 39.
Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody.
Art. 40.
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

Wolność od niewoli, poddaństwa oraz pracy przymusowej lub obowiązkowej- w zakresie zakazu niewolnictwa jest to prawo absolutne i niepodlegające zawieszeniu. Pierwsze regulacje dotyczące zakazu niewolnictwa zawierała już deklaracja kongresu wiedeńskiego z 1815 roku. Międzynarodowe dokumenty nie uznają za pracę przymusową pracy wykonywanej przez osoby pozbawione wolności i żołnierzy odbywających służbę wojskową.

Art. 31.
2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego- obejmuje między innymi zakaz arbitralnego pozbawiania wolności. określa również normy traktowania więźniów.

Art. 41.
1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.

Art. 42.
1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Prawo do słusznego (sprawiedliwego) procesu- obejmuje między innymi: prawo do słusznego i publicznego procesu , do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym czasie(art.41 pkt 3 Konstytucji RP), do niezawisłego i bezstronnego sądu. Regulacje dotyczące tego prawa, zawarte w "Europejskiej konwencji praw człowieka", są naczęściej rozpoznawane przez Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Art. 45.
1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
2. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.


Prawo do prywatności- dotyczy poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji. W sytuacjach szczególnych (np. stan wyjątkowym wojna) może zostać zawieszone.

Art. 47.
Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.

Art. 49.
Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.


Wolność myśli, sumienia, religii i przekonań- prawo to jest jedną z podstawowych gwarancji funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Związane jest z tolerancją oraz zakazem dyskryminacji w dziedzinie religii i przekonań. W razie zagrożenia bezpieczeństwa lub porządkupublicznego, zdrowia lub moralności albo praw i wolności innych osób władze publiczne mogą ingerować w korzystanie z tego prawa.

Art. 53.
1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Wolność zrzeszania się- prawo to jest gwarancją niezbędnego dla demokracji pluralizmu, przejawiającego się również w wielkiej różnorodności organizacji społecznych, politycznych i zawodowych. Prawo to może podlegać ograniczeniom, których przykładem jest zakaz przynależności sędziów i żołnierzy zawodowych do partii politycznych.

Art. 57.
Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności może określać ustawa.
Art. 58.
1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się.
2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. 3. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.
4. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.
Art. 59.
1. Zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.
2. Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.
3. Związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach.
4. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe.

Prawo do własności- jest to jedno z najważniejszych praw gwarantujących funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Podlega pewnym ograniczeniom, jak na przykład zabezpieczenie części majątku oskarżonego na poczet ewentualnej grzywny i kosztów postępowania sądowego.

Prawo do pracy- obejmuje również uprawnienia do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz do "godziwej płacy rodzinnej", która zapewni pracownikowi i jego rodzinie odpowiedni poziom życia.

Prawa rodziny- obejmują między innymi prawo rodziny do ochrony i pomocy, prawo matki do szczególnej ochrony przed urodzeniem i po urodzeniu, prawa dzieci i młodzieży (np. ochrona przed wyzyskiem gospodarczym, ochrona ich moralności i zdrowia).

Prawo godnego poziomu życia- obejmuje między innymi prawo do wyżywienia, ubrania i mieszkania oraz prawo do stałego do stałego polepszania warunków bytowych.

Prawo do zdrowia- obejmuje nie tylko prawo korzystania z możliwie najlepszego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, ale także nakłada obowiązek dbałości o zdrowie własne i innych.

Prawo do nauki- prawo to ma za zadanie sprzyjać pełnemu rozwojowi osobowości człowieka, nakłada również obowiązek kształcenia na poziomie podstawowym.

Prawa Kulturalne- obejmują prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego i prawo do wolności prowadzenia badań naukowych. Dotyczą również ochrony własności intelektualnej oraz dóbr kultury.

Gwarancje ochrony praw i wolności człowieka w Polsce zapewniają powołane między innymi w tym celu instytucje państwowe, takie jak: sądy powszechne, Naczelny Sąd Administracyjny, Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacje pozarządowe. Przestrzeganie praw człowieka gwarantują ratyfikowane przez Polskę dokumenty międzynarodowe oraz działające zgodnie z ich literą instytuycje: Komitet Praw Człowieka w Genewie, Europejska Komisja Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Sądy powszechne rozpatrują sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, gospodarczego i prawa pracy. Każdy obywatel ma prawo wnieść wniosek o wszczęcie postępowania sądowego w razie naruszenia jego praw.

Naczelny Sąd Administracyjny rozpatruje skargi na decyzje administracyjne. Jest jedną z najważniejszych instytucji gwarantujących przestrzeganie praw człowieka. Zapewnia obywatelom ochronę przed potencjalną samowolą urzędów państwowych i organów samorządu terytorialnego.

Trybunał Konstytucyjny- podstawowym zadaniem Trybunału jest między innymi badanie i przekanie w sparawach dotyczących zgodności z konstytucją ustwa i umów międzynarodowych oraz przepisów prawa wydawanych przez organy państwowe. Prawo do złożenia skargi konstytucyjnej ma, oprócz przewidzuianych w konstytucji instytucji, każdy obywatel RP. Aby skarga spełniała wymogi formalne, musi być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego. Ponadto trzeba za nią uiścić opłatę skarbową, musi zawierać dokładne dane osoby skarżącej oraz niezbędne informacje i dokumenty dotyczące sprawy.

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO)- bada działalność organów administracji państwowej i samorządowej oraz różnych instytucji i organizacji pod kątem zgodności z prawami i wolnościami obywatelskimi. Każdy obywatel ma prawo skierować skargę do RPO.

Swoistość polskich organizacji pozarządowych polega na tym,. że do roku 1989 były one przeważnie związane z nielegalną lub półlegalną opozycją polityczną. W ich programie problematyka praw człowieka często występowała obok haseł politycznych, narodowowyzwoleńczych czy wręcz nacjonalistycznych. Walka o uznanie niezbywalnych praw człowieka toczyła sie w kontekście walki o wprowadzenie systemu demokratycznego w PRL oraz odzyskanie przez państwo polskie suwerenności. Rozwój polskich organizacji pozarządowych przebiega.l w kilku etapach, najczęsicej ściśle związanych z itotnymi wydarzeniami politycznymi.

Jak widać polska konstytucja jest stworzona w oparciu o prawa człowieka. Jest to wbrew pozorom rzadko spotykane zjawoisko we współczesnym świecie. Polska jest równiez krajem, w którym konstytucja ta jest przestrzegana. Dlatego powinniśmy się cieszyć, że żyjemy w takim kraju.