Dział Człowiek i społeczeństwo

Dział I - Człowiek i społeczeństwo

Temat lekcji: Człowiek istotą społeczną

Treści nauczania:
Powstawanie istoty społecznej.
Psychologiczne koncepcje człowieka:
a) koncepcja behawiorystyczna,
b) koncepcja psychoanalityczna,
c) poznawcza,
d) humanistyczna.

Czynniki socjalizacji.
Uwarunkowania procesu socjalizacji.
Życie społeczne:
e) przyrodnicze podstawy życia społecznego,
f) ekonomiczne podstawy życia społecznego,
g) kulturowe podstawy życia społecznego.

Cele nauczania:
Uczeń powinien:
znać i rozumieć uwarunkowania procesu powstawania istoty społecznej,
umieć wykazać wpływ czynników socjalizacji na funkcjonowanie istoty społecznej,
umieć ukazać życie społeczne w różnych aspektach,
umieć posługiwać się pojęciami: socjalizacja, resocjalizacja, interakcja społeczna.

Socjalizacja - proces społecznego uczenia się

Psychologiczne koncepcje człowieka
Koncepcja behawiorystyczna - szuka przyczyn zachowania się człowieka nie tyle w osobowości, ile w zewnętrznym jego środowisku. Zachowanie się człowieka - według tej koncepcji - jest sterowane przez środowisko, w którym istnieją różne bodźce stanowiące nagrody i kary. Manipulowanie karami i nagrodami powoduje modyfikację ludzkiego zachowania. Z drugiej strony jednak, współcześni behawioryści (zwolennicy koncepcji behawiorystycznej) zwracają również uwagę na to, że działanie człowieka jest działaniem sprawczym, powoduje zmianę środowiska, kształtuje otoczenie jednostki.

Koncepcja psychoanalityczna - zakłada, że siły napędowe zachowania, zwane popędami lub potrzebami, tkwią przede wszystkim w człowieku, który jednak z reguły ich sobie nie uświadamia. Różnorodne popędy warunkują to, do czego człowiek dąży i czego unika. Neopsychoanaliza, zwana również psychoanalizą społeczną, podkreśla szczególne znaczenie warunków społecznych i kultury w kształtowaniu osobowości człowieka. Według tej koncepcji kształtowanie się większości popędów dokonuje się w procesie uspołeczniania człowieka. Między innymi sytuacja w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole czy w innych społecznościach decyduje o kształtowaniu się popędów.

Koncepcja poznawcza - środowisko jest ważnym, a czasem głównym determinantem zachowania się człowieka. Ludzkie czynności są regulowane przez informacje płynące ze środowiska oraz informacje zakodowane w samym człowieku. Nie jest on jedynie odbiorcą informacji, lecz aktywnie je przetwarza, kształtuje wyobrażenia, myśli, rozwiązuje problemy, dzięki czemu zdobywa nowe informacje o stosunkach między ludzkich, zjawiskach przyrodniczych i technicznych, o samy sobie, przewiduje i planuje zdarzenia, tworzy system wartości, podejmuje działania. Człowiek nie jest biernym obserwatorem świata, w którym żyje, lecz jego badaczem samodzielnie tworzącym sobie obraz świata fizycznego i społecznego oraz własnej osoby.

Koncepcja humanistyczna - człowiek jest pewną całością - „osobą” - dążącą do samorealizacji i rozwoju. Jego dążenia są pozytywne i konstruktywne, ponieważ człowiek jest z natury dobry. Tym, co decyduje o ludzkich działaniach i przeżyciach, jest aktualne doświadczenie. Człowiek jako osoba, niepowtarzalna indywidualność, żyje w świecie zewnętrznym stanowiącym całość. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W sprzyjających sytuacjach, kiedy stosunki międzyludzkie są prawidłowe, człowiek rozwija się jako harmonijna całość, żyje zgodnie ze swą naturą. Jednakże wiele sytuacji społecznych, w których dominują wrogie stosunki interpersonalne i błędne systemy wychowawcze, uniemożliwia kształtowanie się harmonijnej „osoby: zdolnej do samorealizacji i rozwoju.

Behawioryzm - kierunek w amerykańskiej psychologii XX w. oparty na pragmatyzmie, głoszący, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się ludzi i zwierząt, tj. zespół ich reakcji na bodźce zewnętrzne

Socjalizacja - proces wpajania człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby dorosłej, kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, norm i wzorów kulturowych dokonywany przez środowisko społeczne; stawanie się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa.

Resocjalizacja - ponowne włączanie (się) do życia społecznego kogoś kto był pozbawiony przez jakiś czas możności uczestniczenia w nim


Temat lekcji: Potrzeby człowieka

Treści nauczania:
Geneza potrzeb.
Hierarchia potrzeb wg A. Masłowa:
a) potrzeby fizjologiczne,
b) bezpieczeństwa,
c) przynależności i miłości,
d) szacunku i uznania,
e) rozwoju i doskonalenia się,
f) wiedzy i rozumienia,
g) potrzeby estetyczne.
Sposoby zaspokajania potrzeb.
Znaczenie zaspokajania potrzeb.
Społeczne uwarunkowania rozwoju i zaspokajania potrzeb.
Skutki niezaspokajania potrzeb.

Potrzeby wyznaczają cele, stanowią motywy pracy, walki i zabawy. Dzięki nim człowiek dąży do prawdy i sprawiedliwości, wybiera partnera, przyjaciół.

Potrzeba - brak czegoś, co wprowadza organizm w niepożądany stan, który staje się motywacją do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby.

Potrzeby biologiczne są potrzebami wrodzonymi, pierwotnymi, potrzeby psychiczne zaś są potrzebami nabytymi. Potrzeby psychiczne są wtórne wobec wrodzonych, są właściwie określonemu porządkowi, jaki panuje w społecznym otoczeniu jednostki.

Oto potrzeby, których zaspokojenie odgrywa szczególną szczególnie ważną rolę w rozwoju jednostki:
potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba afiliacji (kontaktu),
aprobaty społecznej,
uznania,
osiągnięć,
piękna,
poznawania,
altruizm - potrzeba pomagania innym.

Popęd - Popęd, instynkt,
1) biologiczne pobudzenie spowodowane pojawieniem się określonych bodźców, warunkujące zachowania zmierzające do zaspokojenia tego pobudzenia, np. p. pokarmowy, samozachowawczy,
2) wg psychoanalizy - wrodzone, na ogół nieuświadamiane, siły nadające kierunek ludzkiemu działaniu i ludzkiej świadomości

motywacja (fr. motivation od motif ‘motyw’) psychol., filoz. podanie motywów działania, uzasadnienie czegoś wystąpieniem określonych przyczyn, powodów; zespół motywów, które powodują określone postępowanie człowieka.

Afiliacja, łączenie się z innymi, dążenie do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów społecznych dających jednostce poczucie więzi z innymi, poczucie społecznej akceptacji. Potrzeba afiliacji stanowi wyraz tzw. potrzeby kontaktu emocjonalnego, jednej z podstawowych potrzeb psychologicznych człowieka, rozwijającej się na podłożu wczesnych doświadczeń emocjonalnych w kontakcie z matką, który z czasem zostaje zastąpiony in. formami kontaktu psychologicznego. U większości ludzi potrzeba afiliacji jest jedną z podstawowych potrzeb psychologicznych, jej siła zależy jednak od indywidualnych doświadczeń jednostki.

Estetyka,
1) jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów, utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
2) w szerokim znaczeniu estetyka pojmowana jest niejednolicie, jako: ogólna teoria piękna dzieł sztuki i przedmiotów naturalnych. Zakres badań tak pojmowanej estetyki obejmuje wiele różnorodnych zagadnień, którymi zajmują się inne poza filozoficzne dyscypliny.

hedonizm (fr. hdonisme z gr. hedon ‘rozkosz’) filoz. doktryna etyczna sformułowana przez Arystypa z Cyreny (435-366 p.n.e.), uznająca rozkosz za najwyższe dobro, jedyny cel i naczelny motyw wszelkich działań; także postawa życiowa oparta na tej doktrynie; n.os. hedonista.
empatia (gr. empathea) psychol. zdolność, świadomość, przekonanie o przeżywaniu uczuć
innych osób; pełne wczuwanie się w uczucia innych osób, przypisywanie sobie takich możliwości
i odczuć

Deprywacja, pozbawienie możliwości jakiegokolwiek działania (bezsilność) w kierunku zaspokojenia silnie odczuwanej potrzeby. Deprywacja może dotyczyć potrzeb fizjologicznych (np. pokarmu, pragnienia, snu), społecznych (np. sytuacja izolacji, osamotnienia), emocjonalnych (np. braku kontaktu z kolegami, rodzicami), psychicznych (np. sytuacja niepowodzenia, rozczarowania). Niezaspokojenie którejś z nich może spowodować stres, a w sytuacjach skrajnych nawet śmierć.

Temat lekcji: Wartości człowieka

Treści nauczania:
Źródła wartości
Systemy i hierarchie wartości
Konflikty wartości
Funkcje wartości:
a) funkcje regulatora życia jednostki,
b) funkcja samooceny jednostki,
c) funkcja oceny innych jednostek, grup społecznych i instytucji.

Cele nauczania:
Uczeń powinien:
umieć scharakteryzować czynniki kształtujące systemy wartości,
rozumieć znaczenie wartości w życiu człowieka,
umieć określić i uzasadnić własną hierarchię wartości,
umieć posługiwać się pojęciami: aksjologia, wartości, relatywizm, system wartości, hierarchia wartości.

Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje różne wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom psychiczny. Ocenia, co jest dla niego ważne, szczególnie wartościowe.

Aksjologia - filoz. Nauka o wartościach zajmująca się badaniem natury wartości, podstawami i kryteriami wartościowania; także: określona teoria wartości.

Wartość - jest cechą lub zespołem cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących o jej zaletach; 2. to to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.

Życie społeczne jest regulowane przez różne systemy wartości. Najczęściej wyróżnia się następujące systemy wartości: wartości moralne, prawne, religijne, polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe.
Wartości moralne, takie jak np. dobro, sprawiedliwość, miłość, godność zazwyczaj traktowane są przez ludzi jako wartości nadrzędna. Uznanie przez człowieka takich a nie innych wartości ukierunkowuje jego życie, poglądy i zachowanie.

Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we wzajemnych związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty, szczególnie w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie decyzje lub konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych wartości.
Znając sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć jego styl życia, postawy wobec różnych zjawisk i problemów.

Relatywizm - pogląd filozoficzny, według którego wartości logiczno - poznawcze (prawda, fałsz), etyczne (dobro, zło) i estetyczne oraz związane z nimi normy i oceny mają charakter względny.

Temat lekcji: Postawy człowieka

Treści nauczania:
Komponenty postawy:
a) komponent emocjonalny,
b) poznawczy,
c) behawioralny.
Kształtowanie postaw,
Uwarunkowania zmian postaw,
Stereotypy i uprzedzenia,
Postawy konformistyczne i nonkonformistyczne.

Cele nauczania:
Uczeń powinien:
umieć określać warunki kształtowania pożądanych społecznie postaw,
rozumieć mechanizmy powstawania oraz trwania stereotypów i uprzedzeń,
umieć określić wady i zalety postawy konformistycznej i nonkonformistycznej,
umieć posługiwać się pojęciami: postawa, dysonans poznawczy, konformizm, nonkonformizm, uleganie, identyfikacja, internalizacja, stereotyp, uprzedzenie.

Wszechstronne poznanie rzeczywistości jest warunkiem skutecznego działania człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Poznając rzeczy, ludzi, zjawiska przyrodnicze i społeczne nie tylko spostrzega on otoczenie, zdobywa o nim wiedzę, lecz również ocenia je, uczuciowo ustosunkowuje się, reaguje emocjonalnie na rzeczywistość, w której żyje. Człowiek przyjmuje pewne postawy wobec określonych przedmiotów rzeczywistości.

Postawa człowieka wobec pewnego przedmiotu to ogół względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego reagowania, a także dyspozycji do określonego zachowania się wobec tego przedmiotu.

Postawy człowieka wobec otaczającej rzeczywistości są kształtowane w procesie jego wychowania, w procesie uczenie się, w drodze wielokrotnych doświadczeń z przedmiotem postawy albo za pośrednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wpływ na kształtowanie postaw człowieka mają osoby znaczące, będące często wzorami osobowymi dla jednostki. Również grupy odniesienia wpływają na kształtowanie postaw.

Stereotyp - funkcjonujący w świadomości społecznej, skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do rzeczy, osób, grup społecznych, instytucji itp.

Stereotyp jako swoisty rodzaj postaw. Stereotyp jest rodzajem postawy wobec rzeczywistości społecznej, w której element poznawczy jest specyficznie zdeformowany. Wiedza o przedmiocie postawy jest nabywana niezależnie od osobistych doświadczeń jednostki.
Stereotypy najczęściej są budowane w odniesieniu do grup społecznych i etnicznych (np. stereotyp Niemca, Polaka, Włocha), zawodowych (np. profesora, aktora, menadżera), klasowych (np. robotnika, inteligenta, szlachcica) lub związanych z określoną płcią (np. prawdziwego mężczyzny).

Stereotypy są przekazywane jednostce przez otoczenie społeczne we wczesnym okresie życia. Przekazywane treści są zawsze nasycone ocenami wartościującymi i emocjami, co sprawia, że stereotypy są przekaźnikiem społecznych sympatii, antypatii, uprzedzeń, aprobaty lub dezaprobaty. Stereotypy są bardzo trwałe, niepodatne na zmiany, nawet pod wpływem argumentacji i doświadczeń wykazujących ich niezgodność z rzeczywistością.
Równie istotne dla kształtu osobowości są:

Temperament - jest to zespół względnie stałych cech psychicznych charakteryzujących dynamikę emocjonalnego życia człowieka, procesów poznawczych i zachowania się. Cechy te to m.in. siła reakcji na bodźce, impulsywność.

Inteligencja - to swoisty zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się w nowych warunkach i wobec nowych zadań.

Zdolności - to właściwości istot żywych przejawiające się w skutecznym wykonywaniu określonych czynności.


Dysonans - rażąca sprzeczność w czymkolwiek, brak harmonii; rozbieżność.

Konformizm - społ. Postawa jednostki polegająca na ścisłym podporządkowaniu się normom, wzorom zachowania i poglądom danej grupy społecznej.

Nonkonformizm - niezgadzanie się z panującymi poglądami, zasadami, z powszechną opinią.

Internalizacja - przyjmowanie za własne poglądów, wartości, norm, postaw narzucanych z zewnątrz, np. przez rodziców, grupę społeczną.