„Literatura odkąd istnieje, zawsze wypełniała obowiązek podnoszenia człowieka ponad jego ułomność i niedostatki” (Jan Parandowski). Wzorce moralne człowieka w literaturze średniowiecza i odrodzenia.

W słowach Jana Parandowskiego: „Literatura wypełniała obowiązek podnoszenia człowieka ponad jego ułomność i niedostatki” zawarta została cała kwintesencja literatury. Literatury, która od starożytności po dzisiejsze czasy stała się źródłem ideałów, postaw i wzorców osobowych. W każdej epoce pisarze i poeci dostrzegali złożoność natury i psychiki ludzkiej. Ich dążeniem było ukazanie czytelnikowi motywacji działań ludzkich oraz przedstawienie cech godnych naśladowania. Artyści poprzez swoje dzieła mieli na celu uwidocznienie zestawu norm etycznych oraz pouczeń. Wzorce moralne zawarte w utworach różnych epok uprzytomniają nam, według jakich zasad powinniśmy postępować i jakie wnioski powinniśmy wyciągać z zachowania bohaterów literackich.

Literatura średniowieczna, w gruncie rzeczy znacznie ujednolicona, służyła w pierwszej kolejności kształtowaniu pożądanej osobowości człowieka. Ten ostatni miał być całkowicie oddany Bogu i religii, odrzucać doczesne cele, pragnienia, pokonywać pokusy i słabości ciała. Winien konsekwentnie zmierzać do zbawienia, życia wiecznego – droga ku temu wiodła przede wszystkim przez cierpienia, umartwienie, pokutę. Około X wieku zaczęła się też rozwijać kultura dworska, rycerska, związana z nią literatura pisana w językach narodowych, która propagowała nieco inne wzorce: ideał rycerza, dworzanina. Tak, więc, całe średniowiecze stworzyło trzy zasadnicze wzorce osobowe: świętego, rycerza i władcy. Poszczególne cechy przypisywane każdemu z tych ideałów powtarzały się w dziesiątkach utworów, były niemal takie same w każdym z krajów ówczesnej Europy.

Najbardziej znanym utworem propagującym wzorzec świętego była „Legenda o św. Aleksym”, istniejąca już w XI wieku, na język polski przełożona w XV wieku. Aleksy pochodził ze znakomitego rzymskiego rodu, jednak odrzucił bogactwo, życie w luksusie, wybrał poniżenie, cierpienie, biedę, pozostawił młodą żonę.

Po życiu męczeńskim spotkała Aleksego natychmiast nagroda: jego dusza została wzięta do nieba. Koleje losu, wybory Aleksego pozwalają zrekonstruować średniowieczny wzór świętego. Taki człowiek już w dzieciństwie był kimś wyjątkowym, później – wolnym od grzechów młodości. Nad życie małżeńskie cenił śluby czystości. Musiał być człowiekiem zamożnym, by zrezygnować z luksusów, bogactwa, władzy i zaszczytów. Stawał się ascetą doskonalącym ducha poprzez umartwienie ciała. Jego życiu i śmierci, będącej w gruncie rzeczy samounicestwieniem, towarzyszyły cuda. Nieco inną, także stawianą za wzór, postacią był święty Franciszek. Za jego dominującą cechę należy uznać wszechogarniającą miłość do świata, ludzi i zwierząt, akceptację ciała. Pojęcie „franciszkanizmu” do dziś pozostało synonimem dobroci, życzliwości, zrozumienia i ciepła.

Ideał rycerza został wpisany w szeroko znaną „Pieśń o Rolandzie”. Wzorcem wojownika był tytułowy bohater, także jego towarzysz Oliwier, trzeba też pamiętać o postaciach z innych utworów: rycerzach Okrągłego Stołu, Tristanie. Kultura rycerska w Polsce była stosunkowo uboga, musimy, więc analizować wyłącznie zapisy pochodzące z Zachodu Europy.

Wzorowy rycerz średniowieczny winien pochodzić z bogatego, świetnego rodu, być człowiekiem pięknym i wspaniale odzianym. Mieć nadludzką siłę, znakomicie władać bronią i być gotowym do stawienia czoła każdemu i w każdej chwili. Musiał dbać głównie o swą rycerską sławę, niezwłocznie mścić wszelkie zniewagi, dbać o honor – własny i swego seniora, władcy. Honor nakazywał bezwzględnie dotrzymywać danego słowa, mówić prawdę, być wiernym władcy aż do śmierci. Honor był – jednym słowem – najwyższą wartością dla rycerza.

Barwne życie rycerzy, jego uroki, rozliczne przygody, cała obyczajowość narzuciły różne szczegółowe zalecenia. Na przykład przywiązanie do swego rumaka i używanej broni. Rycerska miłość też była swego rodzaju służbą, służbą wybranej damie serca, której honoru należało bronić. W gruncie rzeczy można nawet mówić o średniowiecznym ideale kochanka – na wzór Tristana z „Dziejów Tristana i Izoldy”. Taki wzór przekazywała również średniowieczna liryka miłosna, idealizująca uczucia i ludzkie zachowania, będące głównie wyrazem tęsknoty do doskonałej miłości.

Mówiąc o wzorze władcy, znów win niśmy odwołać się przede wszystkim do „Pieśni o Rolandzie” i postaci króla Karola Wielkiego, władcy opiewanego też w innych utworach. Należy równocześnie pamiętać o królu Marku z „Dziejów Tristana i Izoldy”. Poszukując przykładów polskich, wymieńmy Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego, których sylwetki nakreślił w swej kronice Gall Anonim.

Idealny władca średniowieczny winien mieć pewne cechy nadprzyrodzone: urodzić się w cudownych okolicznościach, Bóg może przemawiać do niego poprzez wizje, sny – przecież reprezentuje on Stwórcę na Ziemi. Musi, zatem kochać swych wasali, troszczyć się o ich dobro, bronić ich, być sprawiedliwym. Z jego postawy emanuje godność, dostojeństwo.

Różne były ideały człowieka średniowiecznego, stwarzano możliwość wyboru wzoru, nawet w obrębie jednego typu – na przykład świętego (Aleksy konsekwentnie dążył do samounicestwienia, lokował się poza rzeczywistością, święty Franciszek żył w idealnej zgodzie ze światem). Zarazem łatwo dostrzeżemy cechy wspólne dla wszystkich zalecanych przez literaturę postaw. Powtarza się w nich przede wszystkim gorąca wiara, przekonanie, że ciało można pokonać siłą ducha, akcentowana jest gotowość do poświęceń, niechęć do porządkowania rzeczywistości za pomocą intelektu.

Literatura okresu renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty.

Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica - ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość.

Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.

Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy.

Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nieżałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach.

Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec, bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi, bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty.

Kodeks zasad moralnych jest widoczny w całym dorobku literatury. Wiele utworów literackich prezentuje nam wzorce do naśladowania, pewien kodeks tego, co dobre lub złe. Wartości te tworzą uniwersalne wzorce zachowań. Odbiorca może odrzucić przedstawiane mu wzorce lub przyjąć te, które wyrażają ideały i dążenia społeczne danej epoki historycznej. Najważniejszą jednak sprawą jest postępowanie według określonych norm etycznych i moralnych, gdyż to one tworzą kodeks zasad moralnych dla całej ludzkości.