Typy gleb na kuli ziemskiej

Gleba to powierzchniowa, biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej. Powstała z różnych skał macierzystych pod wpływem czynników glebotwórczych (drobnoustroje, wyższe rośliny i zwierzęta, klimat, woda, rzeźba terenu, gospodarka człowieka) i podlegająca stałym przemianom w procesie glebotwórczym. Podstawową funkcją gleby jest zapewnienie roślinom warunków wzrostu i rozwoju. Istotna jej cechą jest żyzność. Strefy klimatyczne oraz związana z nimi roślinność mają decydujący wpływ na przebieg procesów glebotwórczych. Warunki klimatyczne decydują o rodzaju zwietrzeliny, wilgotności gleby, wegetacji roślin, a zatem o przyroście substancji organicznej i jej rozkładzie. Rozkładająca się roślinność nadaje poziomowi próchniczemu charakterystyczny odcień. Ze względu na strefowość klimatów roślinności można mówić o strefowości występowania gleb. Oprócz gleb strefowych istnieją gleby, które powstają niezależnie od strefy klimatycznej, a na ich powstanie decydujący wpływ mają warunki lokalne, jak np. rodzaj skały, stosunki wodne. Są to gleby strefowe.

Do gleb strefowych należą:
- tundrowe
- bielice
- brunatne i płowe
- czarnoziemy
- kasztanowe
- szaroziemy pustynne
- czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty

Do gleb strefowych można zaliczyć min.,
- mady
- bagienne
- czarne ziemie
- rędziny
- gleby górskie

Gleby tundrowe tworzą się w klimacie subpolarnym na wieloletniej zmarzlinie. Poziom próchniczny charakteryzuje się występowaniem nierozłożonej próchnicy. Są to gleby płytkie i słabo wykształcone. Może występować słabo zaznaczony poziom wymywania i poziom glejowy, znajdujący się na wiecznej zmarzlinie. Podlegają one często ruchom pod wpływem zamarzani i odmarzania, co prowadzi do wielobocznego pękania i powstania sieci kamienistych, tzw. gleb poligonalnych. Gleby tundrowe mogą być uprawiane po dokonaniu specjalistycznych zabiegów agrotechnicznych. Występują na północnych krańcach Eurazji i Ameryki Północnej.Gleby bielicowe powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym przy współudziale lasów iglastych na piaskach. Charakteryzują się kwaśnym odczynem próchnicy i występowaniem poziomu wmywania i wymywania, mogą być także oglejone. Są to gleby użytkowane rolniczo, aczkolwiek wymagają zabiegów agrotechnicznych podnoszących ich jakość. Można na nich uprawiać żyto, owies, jęczmień, ziemniaki i rośliny pastewne. Występują one w Europie Środkowej i Północnej, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej i w azjatyckiej części Rosji, w północnej części USA i Kanadzie. Gleby brunatne i płowe występują w strefie umiarkowanej o cechach morskich. Powstają pod lasami liściastymi i mieszanymi. Posiadają odczyn słabo kwaśny lub obojętny. Nie posiadają prawie poziomu bielicowania, ale za to występuje tu poziom wmywania. W przypadku silnie rozwiniętego poziomu wmywania są to gleby płowe. Gleby te są dość żyzne, dają wysokie plony roślin zbożowych, okopowych i przemysłowych, wymagają nawożenia. Występują w Europie Zachodniej i Południowej, w Azji, Korei, Japonii, Afryce Południowej, wschodniej Australii i północnej części USA. Czarnoziemy są glebami strefy umiarkowanej o klimacie okresowo suchym, powstającymi pod roślinnością stepową. Cechą charakterystyczną jest bardzo dobrze rozwinięty poziom próchniczy o odczynie obojętnym, słabo zasadowym lub słabo kwaśny i wyraźny wapnisty poziom wmywania. Są to gleby bardzo żyzne, na których uprawia się pszenice, buraki cukrowe i bawełnę. Występują na Ukrainie, na preriach w środkowych Stanach USA, na pampie argentyńskiej i na południowo- wschodnich wybrzeżach Australii. Gleby kasztanowe występują w strefie umiarkowanej na obszarach ciepłych i suchych, są typowe dla stepów. Charakteryzują się zasadowym poziomem próchniczym, bez wyraźnego poziomu wymywania i wmywania. Można na nich uzyskać wysokie plony przy odpowiednim nawożeniu. Występują na obszarach prerii USA, w południowej Argentynie, południowo- zachodniej Australii, w Sudanie, na Wyżynie Mongolskiej, na północ od Kalahari i na południe od Morza Kaspijskiego. Szaroziemy pustynne występują na obszarach pustynnych półpustynnych. Posiadają odczyn zasadowy oraz bardzo małą ilość próchnicy ze względu na brak roślinności; wyraźny gipsowy lub wapnisty poziom wmywania. Występują na obszarach pustynnych między innymi Azji Środkowej, Australii i na Saharze. Czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty to gleby charakterystyczne dla klimatu gorącego, wilgotnego, gdzie zwietrzelina złożona jest tylko z wodorotlenków, glinu i żelaza z małą ilością krzemionki, która uległa usunięciu. Barwa czerwona pochodzi od związków żelaza. Są one ubogie w próchnice ze względu na niszczenie warstwy próchniczej przez bardzo duże opady. Są to gleby mało urodzajne i trudne do uprawy, wymagają wielu zabiegów agrotechnicznych. Uprawia się na nich drzewa kauczukowe i kakaowce. Występują w Amazonii, Afryce Równikowej, Ameryce Środowej, Indiach i w północnej Australii.

Mady są to gleby aluwialne powstałe na skutek osadzania substancji ilastych i organicznych podczas wylewania się rzek. Tworzą się wzdłuż dolin rzecznych, a szczególnie w ujściach. Są to gleby z reguły bardzo żyzne, nadające się pod różnego rodzaju uprawy. Gleby bagienne powstają na bagnach. Charakteryzują się dużą ilością substancji organicznej, najczęściej słabo rozłożonej oraz oglejeniem ze względu na duże uwodnienie terenu. Są to gleby mało urodzajne nawet po osuszeniu. Czarne ziemie to gleby powstałe w procesie bagiennym na podłożu bogatym w węglan wapnia na terenie, na którym poziom wody gruntownie obniżył się. Posiadają poziom próchniczny o dużej miąższości oraz poziom glejowy. Są to gleby bardzo żyzne, ale trudne do uprawy. Można na nich uprawiać pszenicę i buraki cukrowe. Rędziny to gleby powstałe na podłożu skał węglanowych lub siarczanowych. Poziom próchniczny zalega bezpośrednio na skale macierzystej i posiada odczyn zasadowy. Są to gleby nadające się pod uprawę roślin okopowych w przypadku, gdy posiadają odpowiednia miąższość. Gleby górskie występują na obszarach górskich i są to gleby płytkie o niewykształconym profilu glebowym, mało urodzajne.

Oprócz wymienionych wyżej gleb istnieją także inne, występujące znacznie rzadziej na kuli ziemskiej. Słabo rozwinięte gleby inicjalne skaliste – litosole i zdeformowane mrozowo utwory kamieniste – regosole występują w strefie polarnej Azji. Na Półwyspie indyjskim oraz na Cejlonie przeważają czerwone i żółte gleby ferralitowe zaliczane do nitisoli i liksisoli. W Andach powyżej 3000 m n.p.m. pospolite są bardzo kwaśne gleby łąkowo-darniowe. Wertisol jest glebą ilastą występującą przede wszystkim w obniżeniach terenu na Wyżynie Południowomeksykańskiej i w kotlinie Balsas. Inceptisol jest glebą mokrą bez poziomu iluwialnego, poddawaną intensywnemu ługowaniu. Występuje ona głównie w zimnym klimacie, ale nie jest to regułą. Andosol to typowa gleba pochodząca ze zwietrzenia skał wulkanicznych. Zawiera szkliwo wulkaniczne. Planosole są glebami obszarów równinnych okresowo występującym dużym lub nadmiernym uwilgotnieniem. W Ameryce Południowej są one szeroko rozpowszechnione.

Istnieją dwa rodzaje klasyfikacji gleb. Genetyczna systematyka gleb opiera się głównie na budowie profilu glebowego, uwzględniając ważniejsze cechy morfologiczne, fizyczne i chemiczne wszystkich poziomów genetycznych. Klasyfikacja amerykańska zwana taksonomią systematyzuje gleby pod kątem mierzalnych właściwości w poziomach diagnostycznych.