Pozytywizm - pełna analiza epoki.

Pozytywizm
est to kolejna epoka po romantyzmie. Jego ramy czasowe wyznacza się na II połowę XIX w. i rok 1870, czyli pojawienie się nowej epoki- modernizmu.
Epoka pozytywizmu była gwałtownym wiekiem przemian obyczajowych. Wzrosła pozycja mieszczan, poprzez znakomity i szybki rozwój przemysłu. W czasie jednego wieku ludność świata potroiła się-ze 190 mln. Do 420 mln.. Kryzys w państwie zacząły przeżywać systemy feudalne. Tryb życia zmienił się z wiejskiego na miejski. W niektórych państwach tworzy się proletariat, a z tym wyzysk kapitalistyczny. Tworzy się nowoczesny ruch socjalistyczny.
W świecie zachodzą wielkie przemiany przemysłowe. Powstaje m.in. maszyna parowa Watta, telegraf, żarówka, pierwsza linia kolejowa, zbudowanie wieży Eifla.

Pozytywizm-etymologia nazwy

Nazwa pozytywizm wywodzi się od stosowanego przez kraje zachodnioeuropejskie nurtu światopoglądowo-filozoficznego, który skonkretyzował francuski filozof August Comte (1798-1857) w jego sześciotomowym dziele Kurs filozofii pozytywnej. Pozytywny oznaczał:
Realny-zaprzeczający wszystkiemu co cudowne
Użyteczny-służący konkretnym działaniom
Pewny i ścisły
Względny-przeciwstawiający się wszystkiemu co absolutne.
Pozytywizm cechuje przy tym nastawienie socjologiczne, skupiające uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości. Comte głosił, iż historia ludzkości zamyka się w trzech etapach:
1.Stadium teologiczne
2.Stadium metafizyczne
3.Stadium pozytywne
Comte zauważył iż: „Jest tylko jedna absolutna zasada, mianowicie taka, iż nie istnieje żaden absolut, nie ma nic absolutnego”. Dlatego też pozytywiści zaczną poznawać prawa rządzące światem, a nie idee.

Filozofia pozytywistyczna
Oprócz wymienionego Augusta Comte, w filozofii pozytywistycznej zaznaczyli swą role także inny filozofowie. Kolejnym ze znanych filozofów jest Herbert Spencer (1820-1903)
Filozof angielski, przedstawiciel ewolucjonizmu, czyli kierunku filozoficznego przyjmującego założenie koncepcji zmienności postępowego rozwoju całej rzeczywistości, tak przyrodniczej, jak i społecznej oraz wszystkich dziedzin życia i postępowania.. Twórca terminu "ewolucja" oraz programu filozoficznego nazwanego "programem systemu filozofii syntetycznej". Był pod wpływem Ch. darwina, ale także sam wpłynął na darwinizm.
Starał się uzasadnić, że cały Wszechświat podlega ewolucji, stopniowemu i systematycznemu różnicowaniu się części tworzących określony porządek. Wszystkie układy w świecie i sam świat jako całość przechodzą od stanu chaosu do wyżej zorganizowanej jedności, tworząc postęp. Spencer pojmował świat jako mechanizm i taki charakter miały proponowane przez niego zasady ewolucji rozciągające się na wszystkie dziedziny rzeczywistości. Uważał, że ewolucja kultury jest zbliżona do biologicznej, podobnie miał się też rozwijać ludzki umysł. Twierdził, że wynikiem ewolucji jest również świadomość, czyli że można sklasyfikować formy świadomości odpowiadające ewolucji istot żywych.
Etyka zaproponowana przez Spencera była skrajnie naturalistyczna. Utożsamiał działania moralne z naturalnymi, czyli zgodnymi z ogólnymi prawami ewolucji. Wg niego zasady etyczne nie są uniwersalne ani trwałe, gdyż, wytworzone w toku ewolucji, za jakiś czas ulegną zmianie. Poglądy te prowadziły Spencera do hedonizmu. W teorii poznania był agnostykiem. Podobnie jak I. Kant, do którego nawiązywał, uważał, że istota rzeczywistości jest niepoznawalna.
Głównym dziełem Spencera jest A System of Synthetic Philosophy w dziesięciu tomach (1862-1896), składają się na nie m.in.: Principles of Biology (1864-1867), Principles of Psychology (1870-1872) oraz Principles of Sociology (1876-1896).

Kolejnym ze znanych filozofów jest Hipolit Taine (1828–93), francuski filozof i historyk, estetyk i teoretyk kultury; od 1864 prof. w cole des Beaux-Arts w Paryżu.
Od 1878 członek Akademii Francuskiej. Przedstawiciel francuskiego pozytywizmu w metodologii humanistyki, zwł. w filozofii kultury i teorii sztuki. Taine uznawał istnienie praw w historii, uważał, że powinna ona, jak nauki przyrody, uogólniać fakty; sformułował swoistą teorię dziejów ludzkich, które interpretował jako rezultat wpływu klimatu, rasy (zespołu wewnętrznych możliwości typowych dla każdego człowieka), środowiska (wszelkich zewn. oddziaływań na daną jednostkę) i momentu hist. (wpływu tego, co minione, na to, co aktualne). Oddziaływanie poglądów Tainego było bardzo szerokie, przyczyniły się one m.in. do powstania naturalistycznej szkoły w literaturze i ugruntowania realizmu w sztuce. Główne prace: Essais de critique et d'histoire (3 serie: 1858, 1865, 1894), Filozofie pozytywne w Anglii. Studium nad Millem (1864, wyd. pol. 1883), Filozofia sztuki (1865–68, wyd. pol. 1896), De l'intelligence (1870), Les origines de la France contemporaine

Wielki wpływ na filozofię pozytywistyczną miał także Charles Darwin(1809-1882)
Angielski przyrodnik o wszechstronnej wiedzy. Studiował botanikę, zoologię, medycynę, geologię i teologię. Twórca teorii ewolucji, zwanej darwinizmem.
Bogate zbiory botaniczne, zoologiczne i geologiczne zebrane podczas wyprawy dookoła świata w 1831 stały się podstawą do opracowania dzieła O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. Wg Darwina dobór naturalny jest najważniejszym czynnikiem nadającym kierunek zmienności organizmów, znaczy to, że w walce o byt przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, które przekazując potomstwu cechy przystosowawcze, wzmacniają gatunek w kolejnych pokoleniach.
Teoria Darwina wywarła duży wpływ na myśl filozoficzną 2. połowy XIX w. Silne akcentowanie doboru naturalnego, a tym samym selekcji osobników słabszych sprawia, że teoria bywa odrzucana ze względów etycznych, ideologicznych i politycznych.

Ostatnim z filozofów pozytywizmu jest Karol Marks(1818–1883)
Niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego – doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny – program Związku Komunistów.
Marks organizował i współuczestniczył w założeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) –I. Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny – podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju.
Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.
Główne prace Marksa z zakresu ekonomii: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859), Kapitał (tom 1 - 1867, tom 2 i 3 - 1885-1894, opracowane i przygotowane do druku przez Engelsa), Krytyka programu Gotajskiego (1875, wydane 1891).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Nurty filozoficzne
W pozytywizmie ukształtowały się trzy główne nurty filozoficzne. Były to :
Scjentyzm
Agnostycyzm
Utylitaryzm

Scjentyzm-Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.
Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona Ethics of Freethought (1888).
Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka.

Agnostycyzm-był to pogląd filozoficzny negujący możliwość poznawania świata i praw nim rządzących. Pozytywiści sądzili, iż w sferze nauki nie mieszczą się rozważania o istocie rzeczy oraz wszelkie spekulacje o charakterze metafizycznym. Poznawać można jedynie dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. Należy je zatem dokładnie opisać, nie sposób jednak określić ich celowości. Stąd agnostycyzm sprzyjał postawom areligijnym i indyferentnym- dość powszechnym wśród pozytywistów.

Utylitaryzm(z łaciny utilitas – korzyść, pożytek)- Powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.
Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi.
Mill przedstawiał utylitaryzm tak: „Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę największego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze czynniki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i nie bytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i nie bytność przyjemności.”
Mill wspiera koncepcję utylitaryzmu na przeświadczeniu, że głównym celem jest dążenie do „wszczepiania w umysły nierozerwalnego związku pomiędzy własnym szczęściem, a dobrem ogółu.”

Literatura pozytywistyczna
Zasadniczą metodą pisarzy epoki pozytywizmu był realizm, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości. Terminem realizm posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX w. prądu odmiana realizmu, zwanego często „wielkim”, „dojrzałym”, czy „krytycznym”. Za jego twórcę uważamy jest wybitny francuski powieściopisarz Honore Balzac. Nowoczesne rozumienie kategorii realizmu opiera się na uogólnieniu zjawisk, które w prozie dziewiętnastowiecznej spowodowały zmiany w modelu kultury i w społeczeństwie, wywołane przede wszystkim rozwojem cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Nic więc dziwnego, że współcześni badacze nazywają dziewiętnastowieczną powieść „mieszczańską epopeją”. Tym terminem można określić zarówno utwory słabe i powierzchowne, jak i wybitne dzieła Balzaca, Stendhala czy Tołstoja.
Do największych przedstawicieli literatury pozytywistycznej należą:
Honore de Balzac(1799-1850)
Pisarz francuski, ojciec powieści realistycznej. Student prawa, porzucił naukę, by oddać się literaturze. Próbował bez powodzenia dorobić się majątku jako wydawca, drukarz i właściciel odlewni czcionek. Romantyczna historia miłości pisarza łączy się z polską arystokratką, hrabiną Eweliną Hańską, z którą pisarz korespondował przez 18 lat, zanim w kilka miesięcy przed śmiercią mógł ją poślubić. Jeden z najbardziej pracowitych pisarzy w dziejach literatury, pozostawił około 100 powieści, w większości napisanych w latach 1829-1850, które złożyły się na monumentalny cykl zatyt. Komedia ludzka.
Nieukończone dzieło składa się z trzech części:
1) studia obyczajowe, rozpadające się na sześć działów: Sceny z życia prywatnego, tu powieści Ojciec Goriot(1834) i Kobieta trzydziestoletnia (1834); Sceny z życia prowincji: Eugenia Grandet (1833), Stracone złudzenia (1837-1843); Sceny z życia paryskiego: Blaski i nędze życia kurtyzany (1847), Kuzynka Bietka (1847) i in.; Sceny z życia politycznego: Tajemnicza sprawa (1831); Sceny z życia wojskowego: Szuanie (1829); Sceny z życia wiejskiego: Chłopi (1844), Lekarz wiejski (1833), Proboszcz wiejski (1839);
2) studia filozoficzne obejmują powieści: Jaszczur (1831), Poszukiwanie absolutu (1834), Ludwik Lambert (1833);
3) studia analityczne składają się z: Fizjologii małżeństwa (1829) i Małych niedoli pożycia małżeńskiego (1845).
Na potrzeby dzieła Balzac powołał do życia około 2000 postaci, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne i typowe ludzkie postawy. Ulubionym bohaterem pisarza jest prowincjusz przybywający do Paryża w nadziei zrobienia kariery i majątku, otwierających drzwi salonów i damskich buduarów. Droga do celu wiedzie zazwyczaj przez wyrzeczenie się młodzieńczych ideałów i moralne kompromisy, co sprawia, że ewentualne zwycięstwa są zwykle połowiczne i mają gorzki smak. Tak jak w życiu, najlepiej powodzi się wyrachowanym łotrom, a najwyższą cenę płacą szlachetni.
Wiele miejsca w dziele Balzaca zajmują drobiazgowe opisy miejscowości, domów oraz wyglądu i położenia materialnego bohaterów, czyniąc z powieści barwną kronikę XIX w. Admirator kobiet (i ich ulubieniec), jako pierwszy z pisarzy tak wiele uwagi poświęcił “kobiecie trzydziestoletniej” (hrabina Hańska miała tyle lat, gdy napisała do Balzaca pierwszy list), której wiek odtąd miało się określać terminem “balzakowski”. Opowiadający się za powieścią, w której “wszystko jest prawdziwe”, Balzac stał się wzorem dla E. Zolii całej szkoły naturalistycznej. Wpływ Komedii ludzkiej widoczny jest w prozie G. Flauberta, a nawet M. Prousta. Na język polski dzieła Balzaca tłumaczyli T. Boy-Żeleński i J. Rogoziński.

Stendhal( właśc. Henri Beyle)(1783-1842)
Jego dzieciństwo i młodość przypadły na okres rewolucji francuskiej, dyrektoriatu i cesarstwa. Na studia politechniczne udał się w 1799 do Paryża. Brał udział w kampanii włoskiej i moskiewskiej Napoleona. Znaczną część życia spędził we Włoszech: w Mediolanie i Trieście (1830-41), gdzie pełnił urząd konsula Francji. Jego zainteresowania skupiały się początkowo wokół malarstwa, muzyki i teatru. Wydał: Historia malarstwa we Włoszech (1817), Rzym, Neapol i Florencja (1817), O miłości (1822), Radne i Szekspir (1823), Armancja (1827), Czerwone i czarne (1830, wyd. pol. 1899), Pamiętnik turysty (1838), Pustelnia parmeńska (1839, wyd. pol. 1899), Kroniki włoskie (1839, wyd. pol. 1923); pośmiertnie: Życie Henryka Brulard (1890), Lucjan Leuven (1894, wyd. pol. 1954), Pamiętnik egoisty (1892) oraz dzienniki i korespondencję.
Twórczość Stendhala była nie doceniana przez współczesnych - w epoce romantyzmu raziła jego "intelektualna oschłość". Był świadomy tej oceny, uważał, że pisze dla niewielu czytelników, a doceni go potomność za kilkadziesiąt lat. Przepowiednia się sprawdziła, pod koniec XIX w. nastąpił renesans zainteresowania dziełami autora Czerwonego i czarnego, tłumaczono go na wiele języków świata, wydano nie publikowane wcześniej utwory. Krytyka współczesna widzi w nim wielkiego realistę, mistrza prozy psychologicznej i podkreśla walory jego stylu: jasnego i precyzyjnego w wyrażaniu myśli. Najważniejsze utwory to: Czerwone i czarne. Pustelnia parmeńska i Życie Henryka Brulard - wydana w pół wieku po śmierci autobiografia pisarza, napisana z wielką i odważną szczerością

Charles Dickens(1812-1870)
Jeden z najwybitniejszych powieściopisarzy angielskich i europejskich. Z początku dziennikarz i reporter prasy liberalnej, a także sprawozdawca parlamentarny.
Twórczość prozatorską rozpoczął od szkiców obyczajowych, które przerodziły się w powieści, takie jak Klub Pickwicka (1836-1837, wydanie polskie 1870), przynoszące mu dużą popularność. W jego twórczości dominuje troska o los ludzi pokrzywdzonych przez społeczeństwo, zwłaszcza ubogich i dzieci.
Realizm łączył z atmosferą baśni, liryzmu i cudowności, np. w Opowieściach Wigilijnych (1843-1845, wydanie polskie 1958). Powieści Dickensa stanowią wielką panoramę życia i obyczajowości Anglii w XIX w., uwzględniającą niemal wszystkie środowiska. Kreślił ją z poczuciem humoru, niekiedy "czarnego", ukazając często postaci dziwaków, wprowadzając elementy groteski oraz karykatury.
Wyodrębnia się grupę utworów o losach młodych bohaterów, przechodzących twardą szkołę życia, np. Oliver Twist (1838, wydanie polskie 1846, Nicholas Nickleby (1839, wydanie polskie 1847), a zwłaszcza zawierający pierwiastki autobiograficzne Dawid Copperfield (1850, wydanie polskie 1888). Tzw. opowieści gwiazdkowe, m.in. Świerszcz za kominem (1845, wydanie polskie 1914) cechują się w zasadzie pogodnym spojrzeniem na życie.
Powieści z ostatniego okresu życia skłaniają się ku pesymizmowi i zwątpieniu, czy pokonanie zła jest możliwe, m.in. Dombey i Syn (1848, wydanie polskie 1863), Ciężkie czasy (1854, wydanie polskie 1899), Mała Dorrit (1857, wydanie polskie 1925). Także szkice z podróży Zarys Ameryki (1859, wydanie polskie 1863) i Opowieści o dwóch miastach (1859, wydanie polskie 1863), powieść dotycząca rewolucji francuskiej i jej nieuchronnego okrucieństwa.




Lew Tołstoj(1828-1910)
Rosyjski pisarz i myśliciel. Studiował orientalistykę i prawo na Uniwersytecie Kazańskim (1844-1847), w 1851 zaciągnął się jako wolontariusz do służby wojskowej na Kaukazie.
Debiutował trylogią autobiograficzną: Dzieciństwo (1852, wydanie polskie 1911), Lata chłopięce (1852, wydanie polskie w Dziełach tom 1-2, 1928-1929) oraz Młodość (1855-1857, wydanie polskie tamże). Udział pisarza w wojnie krymskiej 1853-1856 znalazł wyraz w cyklu reportaży Opowiadania sewastopolskie (1855-1856, wydanie polskie w Dziełach 1928-1929).
Znaczną uwagę poświęcił sprawom oświaty, zakładając szkołę dla ludu we własnym majątku. 1862 osiadł na stałe w Jasnej Polanie, gdzie powstała powieść Wojna i Pokój (1863-1869, 1. wydanie polskie 1894) - wielka epopeja zawierająca panoramę życia Rosji w burzliwym okresie 1805-1820.
W 1872 ukazała się powieść Jeniec kaukaski (wydanie polskie 1950) o nowatorskim, dynamicznym wątku fabularnym. Lata 1873-1877 pisarz poświęcił pracy nad głośną powieścią społeczno-obyczajową Anna Karenina (pierwsze wydanie polskie 1898-1900).
Na przełomie lat 70. i 80. Tołstoj przeżył głęboki kryzys światopoglądowy, co skłoniło go do przemyśleń nad nowym odczytaniem sensu chrześcijaństwa. Idee te ogłosił w szeregu traktatów społeczno-politycznych poddających ostrej krytyce państwo i jego instytucje.
Pasją demaskowania obłudy społecznej nacechowane są dramaty: Ciemna potęga (1887, wystawienie 1889, pierwsze wydanie polskie Potęga ciemnoty 1900), Żywy trup (1900, wystawienie 1911, wydanie polskie 1957), Płody edukacji (1889, wystawienie 1891, wydanie polskie 1957), a także opowiadania: Śmierć Iwana Iljicza (1886, wydanie polskie 1954), Sonata Kreutzerowska (1891, wydanie polskie 1954), Ojciec Sergiusz (1890-1898, wydanie 1911, wydanie polskie 1954), Hadżi Murat (1896-1904, wydanie 1912, wydanie polskie 1947) oraz powieść Zmartwychstanie (1889-1899, wydanie polskie 1950-1951) zawierająca artystyczne i filozoficzno-etyczne credo pisarza, za którą został ekskomunikowany przez Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (1901).
W 1908 wystąpił z pamfletem Nie mogę milczeć, skierowanym przeciwko represjom i karze śmierci. W 1910 opuścił Jasną Polanę. Zmarł w trakcie ucieczki z domu na stacji kolejowej Astapowo.
Uchodził za najwyższy autorytet moralny w Rosji na przełomie XIX-XX w. Jego twórczość wywarła olbrzymi wpływ na literaturę światową XX w. Oprócz licznych edycji dzieł wybranych i poszczególnych utworów Tołstoja ukazały się w Polsce także Dzienniki (1847-1910, wydanie polskie tom 1-2, 1973) oraz Listy (1845-1910, wydanie polskie tom 1-2, 1976).


Na tle sporów o realizm zarysowuje się również problematyka naturalizmu, prądu, którego obecność w epoce pozytywizmu jest znacząca. W założeniach naturalizmu zostały uwzględnione najdalsze konsekwencje postulatu prawdy w dziele literackim. Prawdy, której podstawą jest światopogląd naukowy, opierający się na obserwacji, dokumentach oraz eksperymencie przeprowadzanym na wzór nauk fizyczno-przyrodniczych.
Naturalizm jako prąd literacki powstał i osiągnął największe znaczenie we Francji. W tym kraju działali bowiem najwięksi przedstawiciele naturalizmu. Do największych pisarzy zaliczamy:

Gustaw Flaubert (1821-1880)
Wybitny pisarz francuski. Przerwane studia prawnicze na skutek śmierci ojca i ciężkiej choroby. Wieloletni burzliwy romans z poetką L. Colet. Po podróżach do Grecji, na Bliski Wschód, do Egiptu i północnej Afryki zamieszkał w samotni w Croisset, poświęcając się pisarstwu.
Prowadził ożywioną korespondencję o dużych walorach literackich i poznawczych, wydaną w 9 tomach w latach 1887 i 1926-1930 (polski wybór: Listy 1957).
Łączył realizm społeczno-obyczajowy z trafną i subtelną analizą psychologiczną. Wielki sukces powieści Pani Bovary (1857, wydanie polskie 1878) oskarżonej przez katolickich konserwatystów o niemoralność. W powieści historycznej Salammb (1862, wydanie polskie 1905) sięgnął do dziejów Kartaginy, w oparciu o studia archeologiczne. Elementy autobiograficzne zawiera Edukacja sentymentalna (1849, wydanie polskie 1931 pt. Szkoła serca, 1953 pt. Szkoła Uczuć ). Nie ukończona powieść Bouvard i Pcuchet (1881, wydanie polskie 1950). Trzy powieści (1877, wydanie polskie 1914).
Studium teologiczno-filozoficzne Kuszenie Świętego Antoniego (1874, wydanie polskie 1907). W przekładach na język polski także: Maniak książkowy (1923), Listopad (1920).

Emil Zola (1840-1902)
Najważniejszy twórca i teoretyk europejskiego naturalizmu. Pracował jako dziennikarz i redaktor wydawnictwa Hachette, następnie poświęcił się wyłącznie pracy twórczej. Początkowo pozostawał pod wpływem tradycji romantycznej, np. opowiadania Contes à Ninon (1864). Uwagę czytelników i krytyki zwróciła jego pierwsza powieść naturalistyczna Teresa Raquin (1867, wydanie polskie 1974).
Sławę przyniósł mu złożony z 20 tomów cykl powieściowy Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa (1871-1893, polskie przekłady poszczególnych tomów od 1876, pełne wydanie polskie tom 1-20, 1956-1961), obejmujący m.in. powieści społeczno-obyczajowe: W matni (1877), Nana (1880), Germinal (1885), Ziemia (1887), Klęska (1892). 1894-1897 opublikował trylogię Trzy miasta (wydanie polskie 1895-1898).
Śmierć pisarza przerwała pracę nad czterotomowym cyklem Quatre vangiles (tom 1-3, 1899-1903).
W 1898 Zola opublikował głośny pamflet polemiczny Oskarżam! (wydanie polskie 1953) w obronie A. Dreyfusa, za który został skazany na rok więzienia i uciekł do Anglii, skąd wrócił 1899. Jego przekonania ewoluowały od republikanizmu do socjalizmu utopijnego i od skrajnego pesymizmu do umiarkowanego optymizmu.
W obfitym dorobku publicystycznym oraz krytycznoliterackim, zebranym w 7 tomach, m.in. w Mes haine (1866), wyłożył zasady naturalizmu, rozbudowane w Le roman exprimental (1880) i Les romanciers naturalistes (1881).
Wystąpił w obronie nowych kierunków sztuki, głównie impresjonistów (nowy wybór prac Słuszna walka 1974, wydanie polskie 1982). Także autor kilku tomów nowel i utworów dramatycznych. Twórczość Zoli, odwołująca się do metod ówczesnej nauki, wywarła duży wpływ na literaturę wielu krajów europejskich, a także Ameryki.

Pozytywizm w Polsce
Pozytywizm w Polsce trwał w latach 1863-1900.Nowy nurt narodził się w Polsce po upadku powstania styczniowego. Ten zryw narodowowyzwoleńczy nie przyniósł żadnych wymiernych skutków dla naszego kraju. Jedynym wynikiem tych działań było zniszczenie kraju, oraz dalsze okupowanie polski przez państwa zaborcze.
Do konsekwencji namacalnych możemy zaliczyć:
Liczne represje na ludności Polski.
Konfiskaty majątków
Kontrybucje

Do konsekwencji świadomościowych można zaliczyć:
Brak wiary w możliwość odzyskania niepodległości, także przy pomocy innych państw
Upadek powstania i straty w państwie, przypisano wyznawanej do tej pory ,światopoglądowi romantycznemu, który nakazywał cenić wolność wyżej niż życie a prawdę bardziej od sukcesu.
Podczas trwania pozytywizmu Polska znajdowała się pod trzema zaborami. Były to:
Zabór rosyjski
Zabór austriacki
Zabór pruski

Zabór rosyjski-Występował tutaj system wynaradawiający mający charakter konsekwentny i posiadający tendencję narastającą. Działalność generała-gubernatora Józefa Hurki i kuratora Aleksandra Apuchtina ogranicza zdecydowanie możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej. Językiem urzędowym staje się rosyjski, a polscy urzędnicy mogą pracować jedynie na kolei, w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i w teatrach rządowych. Rusyfikacja obejmuje przede wszystkim szkoły i urzędy. Warszawa traci status stolicy, stając się miastem guberialnym. Wprowadzony w czasie powstania stan wojenny nie zostaje zniesiony, co powoduje wyjątkowo uciążliwą cenzurę prasy i wydawnictw. Powstają różne formy działalności legalnej, półlegalnej i nielegalnej. Rozwija się zwłaszcza działalność popularyzatorska-oświatowa: odczyty, kursy, wydawnictwa, wystawy.

Zabór pruski-Był to prawie najbardziej ograniczający zabór. Życie kulturalne w zaborze pruskim znacznie słabnie, szczególnie po wprowadzeniu przez Otto Von Bismarcka akcji „Kulturkampf”. W ramach tej akcji, której celem było podporządkowanie Kościoła państwu niemieckiemu oraz zniszczenie wszystkiego, co podtrzymywało polskość w zaborze pruskim, systematycznie ograniczano wszelkie działania oświatowe i społeczne na terenie Poznańskiego. Żywe były tu nadal wcześniejsze tradycje pracy organicznej i naukowej, związane z nazwiskami lekarza i społecznika Karola Marcinkowskiego, krytyka literatury i przemysłowca Hipolita Cegielskiego, filozofa Augusta Cieszkowskiego i innych. Rezultatem ich działań było powstanie instytucji naukowych m.in. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, bibliotek Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu i Tytusa Działyńskiego w Kórniku, wydawnictw i czasopism m.in. Tygodnika Poznańskiego. W poznańskim środowisku nadal funkcjonowały polskie instytucje, wychodziły czasopisma m.in. Sobótka i Tygodnik Wielkopolski.

Zabór austriacki- Galicyjska autonomia stwarzała, stwarzała szerokie możliwości działania, które wpływały przede wszystkim na rozwój szkół i instytucji kulturalnych W galicji działały dwa polskie uniwersytety: w Krakowie i we Lwowie, a w 1871 powstała Akademia Umiejętności. Istotną rolę odgrywały także polskie teatry. Istniały możliwości zrobienia kariery urzędniczej, zarówno lokalnej, jak i w innych prowincjach monarchii. Warunki te stworzyły charakterystyczny typ galicyjskiego inteligenta: raczej zachowawczego, o nastawieniu ugodowym wobec Wiednia, ale równocześnie pielęgnującego pewne tradycje i obyczaje polskie. Większa swoboda druku pozwalała na pojawienie się w Galicji publikacji, których wydanie nie było możliwe w pozostałych zaborach.
Warstwami dominującymi w zaborze austriackim były: rodowa arystokracja i bogate ziemiaństwo. Ich przedstawiciele przyjmowali postawę lojalizmu, a nawet serwilizmu wobec władzy cesarskiej, a ich poglądy społeczne cechował konserwatyzm, nastawienie tradycjonalistyczne i zdecydowana niechęć do działań powstańczych i rewolucyjnych. To właśnie w tym kręgu sformułowano sprzeciw wobec „liberum conspiro”, czyli wolności spiskowania, tu powstał znany pamflet polityczny Teka Stańczyka, autorstwa Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Ludwika Wodzickiego i Stanisława Koźmiana, oskarżający obóz demokratyczno-patryiotyczny o utrzymywanie „nieprzerwalności powstania” oraz dążenie do społecznego przewrotu. W tym środowisku powstała także jedna z najsłynniejszych szkół historycznych, tzw. Szkoła krakowska, skupiająca wybitnych uczonych, którzy w swoich badaniach zwracali przede wszystkim uwaga wewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej. Ten zdominowany przez konserwatystów ruch intelektualny Galicji odegrał dzięki tak wybitnym indywidualnościom istotną rolę w formowaniu się poglądów polemicznych wobec idei pozytywistycznej.
W Galicji istniały też niezachowawcze orientacje. Już na początku lat sześćdziesiątych powstała skupiona wokół lwowskiego „Dziennika Literackiego” grupa postępowej młodzieży literackiej. W jej kręgu dostrzec można idee bliskie późniejszemu pozytywizmowi, tu pojawiły się pierwsze tłumaczenia dzieł europejskich pozytywistów. Powstały też utwory tendencyjne, propagujące ideał pracy i przedstawiające środowisko miejsko-rzemieślnicze. Tę zbiorowość nazywa się często „przedburzowcami”, posługując się metaforą powstania („burzy”). W Galicji rozwinął się również dynamiczny ruch chłopski.

Program pozytywistyczny
Po upadku powstania styczniowego, społeczeństwo polskie miało dość haseł epoki romantycznej. Wykrwawionemu i poddanemu represjom po zrywie powstańczym narodowi pokolenie pozytywistów przedstawiło program zachowania tożsamości narodowej, w tej nad wyraz trudnej sytuacji. Program zewnętrznie nieefektowny, narażający to pokolenie na zarzuty oportunizmu, ograniczoności, a nawet zdrady. Pozytywistyczni ideologowie odrzucali bowiem zasadnicze hasła romantyczne, każąc mierzyć „zamiar na siły” i według aktualnych możliwości. Za najważniejsze uznano zasady przetrwania i regeneracji sił narodowych. Dla nich poszukiwano argumentów w ówczesnym światopoglądzie i koncepcjach naukowych.
Pozytywiści głosili dwa główne programowe hasła. Były to:
Praca u podstaw
Praca organiczna

Praca u podstaw- Była to praca dla ludu i nad ludem, którą pojmowali pozytywiści jako obowiązek nawiązywania przez ziemiaństwo i inteligencję kontaktów ze wsią, celem dźwignięcia chłopów na wyższy poziom kultury umysłowej, przez to świadomości narodowej. Szczególnie ważne było to w zaborze rosyjskim, gdzie car wydał ukaz uwłaszczeniowy, nadający ziemię chłopom. W takich warunkach chłopom bardziej mogła się podobać Rosja, w której mają ziemię na własność, niż Polska, gdzie byli niewolnikami. Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które, mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą odegrać w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa. Bohaterami literackimi, którzy zajmują się pracą u podstaw są m.in.: Stanisława Bozowska z "Siłaczki" Żeromskiego, doktor Judym z "Ludzi bezdomnych".

Praca organiczna
Punktem wyjścia była teoria Spencera, a szczególnie ta jej część, która podkreślała konieczność harmonijnej wymiany usług w społeczeństwie. Widząc daremność zrywów niepodległościowych, pozytywiści nawoływali do skupienia wysiłków na działaniu ekonomicznym, rozwoju przemysłu, handlu, rzemiosła. Dowodzili, że rozwój życia umysłowego jest uzależniony od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy i rozumu, nawoływali do rozwijania produkcji i techniki. Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. Aby społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".

Innym, a także ważnym hasłem jest emancypacja kobiet. Jest to program prowadzący do uzyskania przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Ruch społeczny stawiający sobie takie cele został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii i USA już w I połowie XIX w., ale w obu krajach pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały dopiero po I wojnie światowej. Na ziemiach polskich proces ten rozpoczął się w 2 poł. XIX w. wraz z odchodzeniem (widocznym po 1864) od tradycyjnego modelu społeczeństwa; zaczęto wówczas tworzyć szkoły ogólnokształcące i zawodowe dla dziewcząt, rozpoczęto starania o prawo wstępu na wyższe uczelnie, powstawały zakłady usługowe zatrudniające kobiety; propagatorkami idei emancypacji kobiet w epoce pozytywizmu były: E. Orzeszkowa , M. Konopnicka, na przełomie XIX i XX w. J. Dawidowa, K. Bujwidowa.

Ostatnim z haseł jest asymilacja żydów. Hasło asymilacji żydów występowało tylko w polskim pozytywizmie. W ciągu wieków na ziemiach polskich osiedlało się tysiące żydów, którzy wypędzani z Europy znajdowali warunki do życia i pracy. Wiele wschodnich miast zostało zasiedlonych wyłącznie przez ludność żydowską. W drugiej poł. XIX w. narasta fala antysemityzmu, zdarzają się pogromy żydów. Polscy pozytywiści żądali rozwiązania tzw. kwestii żydowskiej. Sądzili, że można to uczynić poprzez wchłonięcie żydów przez polski organizm społeczny. Należało więc ich zdaniem przy zachowaniu inności żydów, ich religii i obyczajów kształcić, oświecać, stwarzać nowe miejsca pracy. Należało zniszczyć barierę obcości między żydami a Polakami dla dobra całego społeczeństwa. Co wreszcie się udało




Literatura pozytywistyczna w Polsce

Rozwój literatury w epoce pozytywizmu odpowiada ściśle ewolucji postaw i poglądów.
W pierwszej fazie pozytywizmu, dominowała forma tendencyjna. Twórcy pozytywistyczni ukazywali w nich swoje nowe poglądy, często potępiali wszystkich, którzy nie chcieli im sprzyjać. Ich częstym motywem jest „czarno-biały” świat, podzielony na istoty dobre i złe. Pisarze rozumieli swoją rolę jako wysłanników misji propagandowej w służbie pozytywnej przyszłości.
Istotna zmiana nastąpiła po roku 1881. Literatura odeszła wówczas od tendencyjnego dydaktyzmu, pragnąc w to miejsce dać szeroki obraz społeczeństwa. Zaowocowało to zresztą zmianą ulubionej formy literackiej, a mianowicie drobnych gatunków epickich, a na ich miejsce weszła powieść. W obecnej literaturze dominuje realizm. Pisarze przywiązują wagę do wiernego oddawania obrazu ówczesnego świata. Postacie są nadal typowe, ale ich portrety są pogłębione psychologicznie.
Ważnym elementem literatury pozytywistycznej jest nowelistyka. Nowelistyka polska podlegała w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd też bliski związek nowel i opowiadań z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Polegało to na propagowaniu środkami literackimi tez programowych, a więc założeń "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do ważnych problemów epoki traci z czasem znamiona tendencyjności. Obraz świata przedstawionego w nowelistyce staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne. U schyłku lat siedemdziesiątych optymizm wczesnych utworów ustępuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie ponoszą niezasłużone klęski, spotykają się z niezrozumieniem, obojętnością, a nawet wrogością środowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Występuje on właściwie w nowelach wszystkich pisarzy: Sienkiewicza ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Jamioł", "Za chlebem", "Bartek zwycięzca"), Orzeszkowej ("Obrazek z lat głodowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. Przesłanki krzywdy tkwią w ciemnocie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w "Szkicach węglem"). Klęski postaci z ludu to także wynik obojętności "warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Michałko"), uzdolnień ("Antek", "Janko Muzykant"), pracowitości i uporu ("Za chlebem"). Oprócz wsi pojawiła się nowa tematyka miasta. Miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci, tym bardziej że autorów nowel i opowiadań interesują przede wszystkim środowiska plebejsko-robotnicze i urzędnicze. W zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, których znaczenie urasta często do rangi uniwersalnej. Dramat miłości małżeńskiej w "Kamizelce" Prusa czy matczynej miłości w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski Adlera w "Powracającej fali" Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w noweli Konopnickiej. Humanitaryzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki dziecięcej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. Dziecięca ufność i uczucie ponoszą klęskę w zetknięciu z bezwzględnością świata dorosłych, a pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów. Ginie skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Inne role dziecięcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej "Przygody Stasia" i wzorowanym na Dickensie szczęśliwym zakończeniu "Sierocej doli", tworzy on nowele, w których sprawy świata dorosłych pokazane są oczami dziecka ("Grzechy dzieciństwa", "Omyłka"); jeszcze inaczej jest w "Katarynce" - nieszczęście niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznego dotychczas pana Tomasza. Widzenie świata oczami dziecka pełni różnorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieświadomość własnej sytuacji, pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny i światopoglądowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". Zagadnienia asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowała Orzeszkowa ("Silny Samson") i Konopnicka ("Mendel gdański"); problematyka emancypacji kobiet znalazła najpełniejsze odzwierciedlenie także u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela odsłania zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności w zrealizowaniu tematu były olbrzymie ze względu na cenzurę. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", "Omyłka" Prusa, "A...b...c..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej. Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanistyczny stosunek do człowieka "nizin", zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich.

Spór „młodej” i „starej” prasy

Jedną z dróg przybliżenia Polaków do zdobyczy cywilizacyjnych Europy była dokładna informacja o całokształcie życia gospodarczego i kulturalnego na ziemiach polskich oraz w krajach szczycących się postępem. Role te przyjęła wyspecjalizowana prasa, która w pewien sposób zastąpiła zlikwidowane przez zaborców instytucje kulturalne i naukowe.
Największą liczbą tytułów szczyciło się czasopiśmiennictwo warszawskie na łamach którego rozgorzał spór "młodej" i "starej" prasy. Kampanię publicystyczną rozpoczęła około roku 1871 grupa wychowanków warszawskiej Szkoły Głównej, między innymi Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielewski. Wystąpili oni
przeciw bezprogramowości, zaniedbywaniu spraw krajowych, zacofaniu ideowemu i atmosferze wzajemnej adoracji panującej w środowisku literatów i dziennikarzy. Od ataku przeszli do sformułowania własnego stanowiska, zarówno polityczno-społecznego, jak i filozoficznego i estetycznego. W tej działalności towarzyszyła im E. Orzeszkowa i Bolesław Prus. Główną trybuną młodych był początkowo “Przegląd Tygodniowy”, na łamach którego ukazał się manifest młodych pióra Aleksandra Świętochowskiego “My i wy”. W 1872 roku bardziej umiarkowana grupa młodych, zrażona radykalizmem Świętochowskiego założyła dwutygodnik “Niwa”. Tu ukazały się cykl artykułów Chmielowskiego, między innymi: “Pozytywizm i pozytywiści” i rozprawa Orzeszkowej postulująca kształcenie rzemieślników. Ponadto “młodzi” korzystali z gościnności innych pism umiarkowanych, między innymi:
“Ateneum” (miesięcznik naukowo-literacki), “Kuriera Warszawskiego” (tu
ukazywały się “Kroniki tygodniowe” B. Prusa, składające się na bogatą panoramę wielkich i drobnych spraw współczesności, a przede wszystkim - życia codziennego Warszawy w tym okresie), “Kuriera Porannego”, “Kuriera Codziennego”.
Główne nasilenie ofensywy pozytywistycznej przypada na lata 1871-1874.
Pozytywiści głosili:
w kwestii polityki: konieczność trzeźwego liczenia się z realnymi możliwościami i układem sił, odrzucali nadzieję na interwencję mocarstw zachodnich,
propagowali w zamian pracę organiczną,
w dziedzinie ekonomii występowali z ostrą krytyką zacofania, nieudolności i lekkomyślności, feudalnych przesądów wobec pracy zarobkowej. Apelowali o zakładanie fabryk, warsztatów i przedsiębiorstw handlowych, o unowocześnianie produkcji rolnej, organizowanie instytucji kredytowych i szkolnictwa zawodowego,
w dziedzinie społecznej uważali, że cywilizacja przemysłowa i wolnokonkurencyjny ustrój kapitalistyczny stwarza pomyślniejsze warunki do upowszechniania dobrobytu. Za podstawową konieczność uznali rozpowszechnianie oświaty,
głosili zasadę tolerancji dla różnych wierzeń i przekonań oraz równouprawnienia kobiet.

Kontrofensywę “starej prasy” prowadziły głównie: “Gazeta Warszawska”, “Kurier Warszawski”, “Kronika Rodzinna” i “Kłosy”. Filozoficzną dyskusję z pozytywizmem podjęto również na łamach “Biblioteki Warszawskiej”. Jeśli pominąć zadrażnienia wywołane agresywnością tonu i wycieczkami osobistymi, spór dotyczył głównie stosunku do tradycji narodowej i hierarchii warstw społecznych, a przede wszystkim - ogólnych założeń światopoglądowych.
“Starzy” - tradycjonaliści głosili, że nowe hasła oddziałują destrukcyjnie na religijne i moralne fundamenty układu społecznego, są szkodliwe politycznie, bo podważają tradycje narodowe i autorytet katolicyzmu, splecionego z kulturą polską.
Rozpowszechniły się nowe gatunki publicystyczne, głównie felieton i reportaż. Przykładów klasycznego felietonu dostarczają “Kroniki” Prusa.
Przykładami tego gatunku mogą być: artykuł zamieszczony w “Kurierze Codziennym” (nr 194 z 1888 roku) ukazujący wrażenia, jakie wywarł na autorze obraz Aleksandra Gierymskiego “Żydzi modlący się nad Wisłą w dzień trąbek” czy “Wieża paryska” (“Kurier Warszawski z 1887 roku), ukazujący niewesoły obraz polskiego społeczeństwa, układów w nim panujących oraz kompromitując
niski poziom wiedzy i oświaty. Punktem wyjścia do tych refleksji jest
obserwowana ze szczytu wieży Eiffel’a scena pracy trzech grup robotników: Francuzów, Niemców i Polaków.
Jednym z najlepszych przykładów reportażu okresu pozytywizmu są “Listy z podróży do Ameryki” H. Sienkiewicza.
Maria Konopnicka, poezja

Tematy literatury pozytywistycznej

Praca
“Lalka”, “Nad Niemnem” (postulat pracy organicznej)
“Marta”, “Emancypantki” (praca kobiet)
“Szkice węglem” (praca u podstaw)

Ojczyzna (mit powstań)
“Nad Niemnem” (mogiła powstańców” i wspomnienie powstania
jako czas i miejsce sacrum)
“Rota”
“Lalka” (wątek powstańczy w życiu Wokulskiego; mit i legenda epoki napoleońskiej oraz marzenia Rzeckiego)
“Gloria victis” (nowela o powstaniu styczniowym)
“Do młodych” A. Asnyka

Miasto
Nowy temat polskiej literatury, który pojawia się w drugiej połowie
XIX wieku. Miasto jako wielkie skupisko ludzi, staje się miejscem, w którym można obserwować reguły życia społecznego, rolę pieniądza, zaistniałej właśnie inteligencji i obyczajowość miejską:
“Lalka” (Warszawa)
“Dym”, “Mendel Gdański” (Warszawa)
“Katarynka”, “Kamizelka”


Dworek szlachecki
znany w polskiej literaturze motyw (“Pan Tadeusz”). Pozytywiści go jedynie kontynuują:
“Nad Niemnem” (Korczyn, Olszówka, zaścianek Bohatyrowiczów)
“Lalka” (Zasławek)

Wieś chłopska
temat ten wprowadziło zainteresowanie pracą u podstaw i scjentyzm.
Utwory ukazują zaniedbanie dzieci wiejskich, sytuacje i światopogląd polskiego chłopa. Motyw ten będzie już stale towarzyszył polskiej literaturze, a w formie ludomanii pojawi się w Młodej Polsce.
“Szkice węglem”, “Antek”, “Janko Muzykant”, “Tadeusz”, “Placówka”,
poezje ludowe i “obrazki” M. Konopnickiej

Dzieci
w epoce pozytywizmu dziecko staje się pełnoprawnym bohaterem, a pisarze głośno mówią o jego krzywdzie:
“Nad Niemnem”
poezje M. Konopnickiej
“W pustyni i w puszczy”
“Antek”, “Dobra pani”, “Janko Muzykant”, “Katarynka”
“Anielka”
“Powracająca fala” (motyw miłości ojcowskiej)

Miłość
Trylogia
“Lalka” (miłość Wokulskiego)
poezje Asnyka (motyw “miłości niespełnionej”)

Historia
zainteresowanie dawnymi czasami jako tłem lub tematem nie jest
nowe (romantyczna fascynacja średniowieczem, renesansowa - antykiem). Rzetelną powieść historyczną wprowadził J.I. Kraszewski. Jego wielkim kontynuatorem jest H. Sienkiewicz:
“Faraon” (czasy faraona Ramzesa XIII)
“Krzyżacy” (XV wiek)
“Quo vadis” (prześladowania pierwszych chrześcijan)
Trylogia (Powstanie Chmielnickiego, Potop szwedzki, Wojna z Turcją)

Uroda natury
“Z Tatr” A. Asnyka
liryki Konopnickiej
“Nad Niemnem”

Filozoficzne rozważania o człowieku, życiu, przemijaniu
“Lalka”
poezje A. Asnyka “Nad głębiami”



Biedota miejska, proletariat
“Lalka”
“Powracająca fala”
“Dym”

Emancypacja kobiet
“Nad Niemnem”
“Emancypantki”

Kwestia żydowska
“Mendel Gdański”
“Lalka”

Los emigranta, tułacza
“Latarnik”
“Za chlebem”



Do najważniejszych form literackich pozytywizmu zaliczamy:
Powieść tendencyjna (ang. novel of purpose)
Powieść tendencyjna jest podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występuje w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno- satyrycznej. Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadniła.

Powieść realistyczna
Jest to typ powieści ukształtowanej w drugiej połowie XIX w. w wyniku rozczarowania brakiem zmian w świecie pod wpływem filozofii pozytywistycznej. Zmiany te miały uzdrowić ludzkość, zapewnić jej dostatni byt materialny i duchowy. Rozczarowano się też brakiem wartości artystycznych w utworach propagandowych. W powieści realistycznej pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich"). Powieści realistyczne przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ powieści tendencyjnej).


Powieść historyczna
Powieść historyczna służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. powieści historyczne Sienkiewicza: "Potop", "Ogniem i mieczem", "Pan Wołodyjowski" i in.). Powieść taka zmierza do uwzględnienia prawdy historycznej, którą łączy z wydarzeniami fikcyjnymi. Narodziny powieści historycznej datuje się na początek XIX w (powieści Waltera Scotta).

Reportaż
Reportaż jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o wydarzeniach lub szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Opowiadanie
Opowiadanie podobne jest do noweli - niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła. Różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka.











Porównanie cech utworów romantycznych i pozytywistycznych

Utwory romantyczne

Utwory pozytywistyczne

1) irracjonalizm
Środki stylistyczne podkreślające ekspresję wypowiedzi; eksklamacje, wypowiedzenia urwane, metafory... (A. Mickiewicz: Romantyczność motto, zachowanie się Karusi, opinia poety.)

1) racjonalizm
Mistrzowskie operowanie składnią, która w narracji ma cechy języka pisanego, uporządkowana, logiczna, w dialogach i charakterystyce postaci przystosowania do sytuacji i indywidualności mówiącego

2) fantastyka, tajemniczość, groza
Pytania retoryczne, nagromadzenie epitetów, nadużywanie zaimków, czy..., czy... nikt...coś... ( A. Mickiewicz: To lubię Czy tam bies siedział, czy dusza zaklęta ? ).

2) realizm, konkretyzacja szczegółów, dbałość o spójność wydarzeń, jasność relacji
Szczegółowość opisów, nagromadzenie epitetów

3) ludowość, fascynacja przyrodą
Właściwe ludowym opowieściom powtórzenia, żywy opis w krótkich zdaniach w czasie teraźniejszym, wyrażenia dźwiękonaśladowcze; zwroty potoczne regionalne, gwarowe, zdrobnienia ( J. Słowacki; Balladyna O! Biada mi, biada!Dziś moja róża na pieńku opada!

3) odkrycie miasta, fascynacja nauką, techniką, rozwojem ekonomicznym
Opisy miejskiego pejzażu, wynalazków, wprowadzenie profesjonalizmów i terminów do literatury pięknej, stylizacja środowiskowa

4) obrazowość
Epitety, przenośnie, porównania, środki językowe uwypuklające ciszę, bogate zróżnicowanie składni.( A. Mickiewicz: Stepy akermańskie Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie...

4) zwięzłość
Logika słowa,
dążność do prostoty.

5) egzotyka
Orientalizm ( A. Mickiewicz Sonety krymskie ).

5) rodzimość
Wykorzystanie mowy potocznej, słownictwo gwarowe, środowiskowe.




Przedstawiciele literatury pozytywistycznej w Polsce

Aleksander Świętochowski (1849-1938)
Urodzony w 1849 r. w Stoczku na Podlasiu; pisarz, krytyk, publicysta. Studiował w Szkole Głównej w Warszawie, uzyskując dyplom uniwersytecki w 1870 r. Sześć lat później zdobył dyplom doktora filozofii na uniwersytecie w Lipsku. Na stałe przebywał w Warszawie. Świętochowski był rzecznikiem młodych pozytywistów, pochwalał ideę pracy organicznej i pracy u podstaw. Zmarł w 1938 r. w swoim domu na Gołotczyźnie. Pochowano go w pobliskim Sońsku. W 1871 r. rozpoczął działalność pisarza-publicysty od współpracy z "Przeglądem Tygodniowym". Zamieszczał w nim w latach 1871-74 wszystkie swoje artykuły programowe, które nadały mu rangę ideowego przywódcy obozu "Młodych". Najważniejsze z nich, będące manifestem tego stronnictwa światopoglądowego, noszą znamienne tytuły: "My i Wy", "Pleśń społeczna i literacka", "Poszanowanie pracy", "Praca u podstaw". W 1881 r. założył tygodnik "Prawda", który redagował do roku 1902. Oprócz artykułów społeczno-politycznych i krytycznoliterackich pisywał tam również felietony pod pseudonimem Poseł Prawdy. Poza publicystyką uprawiał też twórczość dramaturgiczną i nowelistyczną.
Henryk Sienkiewicz (1846-1916)
Henryk Sienkiewicz, pseud. Litwos - pisarz i publicysta, jeden z najpoczytniejszych pisarzy polskich w skali światowej. W latach 1869-72 był publicystą "Przeglądu Tygodniowego", od 1872 r. współredaktorem "Niwy", w latach 1882-87 redaktorem "Słowa". Występował przeciw antypolskiej polityce rządu niemieckiego (był inicjatorem i wydawcą międzynarodowej ankiety "Prusse et Pologne" 1909). Po wybuchu I wojny światowej działał w Szwajcarii jako prezes Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Był współzałożycielem Kasy im. Mianowskiego, w latach 1899-1900 prezesem Kasy Literackiej Warszawskiej. Odbył m.in. podróże do USA 1876-78 ("Listy z podróży do Ameryki" 1878) i do Zanzibaru w latach 1890-91 ("Listy z Afryki" 1892). W roku 1900 został uczczony jubileuszem 30-lecia twórczości (w darze od narodu otrzymał majątek Oblęgorek pod Kielcami). W 1905 r. otrzymał Nagrodę Nobla za powieść "Quo vadis". Nowelistyka: We wczesnej twórczości głównie nowelista, twórca najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa - osaczonego przez działających ręka w rękę dwór, plebanię i urzędników carskich ("Szkice węglem" 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę ("Bartek Zwycięzca" 1882), ginącego na obczyźnie w poszukiwaniu chleba ("Za chlebem" 1880). Uwagę swoją Sienkiewicz poświęcił także problemom dziecka marnującego talenty z braku warunków i możliwości edukacji ("Janko Muzykant" 1880), uciskanego przez zaborczą szkołę ("Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" 1879). Osobną grupę stanowią nowele amerykańskie, piętnujące zagładę Indian (achem" 1889), obrazujące niedolę wygnańczą i patriotyczną nostalgię ("Latarnik" 1882). 2. Powieści historyczne: Zyskał sławę jednego z największych twórców prozy polskiej i światowej jako autor powieści historycznych pisanych "ku pokrzepieniu serc". W cyklu zwanym "Trylogią" ("Ogniem i mieczem", t. 1-3 1884, "Potop", t. 1-6 1886 - film J. Hoffmana 1974, "Pan Wołodyjowski", t. 1-3 1887-88 - film J. Hoffmana 1969) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany i jednostronny, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojny z Turcją - 1648-72). W powieści "Krzyżacy" (t. 1-4 1900, film A. Forda 1960) dał wspaniałą wizję zmagań rycerskiej Polski z zakonem krzyżackim aż do zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; w powieści z czasów Nerona "Quo vadis" (t. 1-3 1896) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego. 3. Późna twórczość Sienkiewicza: Z powieści Sienkiewicza o tematyce współczesnej ("Rodzina Połanieckich", t. 1-3 1895, pamflet na rewolucję 1905 "Wiry", t. 1-2 1910) żywotność zachował portret arystokraty dekadenta w "Bez dogmatu" (t. 1-3 1891); ponadto powieści historyczne "Na polu chwały" (1906) i "Legiony" (1918, nie ukończona), popularna powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy" (1911, film W. Ślesickiego 1973), opowiadania, utwory sceniczne ("Zagłoba swatem", wyst. 1900), publicystyka.
Bolesław Prus (1847-1912)
Bolesław Prus (właść. Aleksander Głowacki) - pisarz i publicysta. Pochodził z ubogiej szlachty (herbu Prus I), uczestniczył w powstaniu 1863 r. W latach 1866-68 uczył się w Szkole Głównej. Od 1873 r. był współpracownikiem wielu pism warszawskich, głównie "Kuriera Warszawskiego" i "Kuriera Codziennego", w latach 1882-83 był redaktorem "Nowin". Znakomity felietonista, wypracował oryginalną formę "Kronik tygodniowych" (t. 1-20 1959-70). Początkowo związany z pozytywistycznym programem literatury tendencyjnej (patrz hasło: powieść tendencyjna), demaskował zarówno jałowość życia i degradację etyczną ziemiaństwa (powieści "Pałac i rudera" 1877, "Dusze w niewoli" 1877, "Anielka" 1880), jak i krzywdę społeczną, spowodowaną kapitalistycznym "postępem cywilizacyjnym" ("Powracająca fala" 1880). Już w tej wczesnej twórczości głównym bohaterem pozytywnym jest prosty człowiek o czującym sercu (wpływ Ch. Dickensa), dziecko, człowiek z ludu - traktowany nie tylko od strony psychologicznej, w aurze lirycznego humoru ("Anielka", nowele "Michałko" 1880, "Antek" 1881), lecz również jako rzeczywista siła społeczna (chłop Ślimak w "Placówce" 1885). W dojrzałej twórczości Prus stał się przedstawicielem krytycznego realizmu, zwłaszcza jako autor powieści "Lalka" ("Kurier Codzienny" 1887-89, osobno t. 1-3 1890), uznanej za największą powieść polską XIX wieku. Ukazał w niej na tle epickiej panoramy życia różnych środowisk Warszawy anachroniczność marzeń "ostatnich romantyków" (I. Rzecki, którego "Pamiętnik starego subiekta" przywołuje m.in. tradycje Wiosny Ludów), jak i bankructwo pozytywistycznych "marzycieli" (S. Wokulski, w którego drodze życiowej i rozdarciu psychicznym odzwierciedliły się losy popowstaniowego "straconego" pokolenia) wobec maskowanej obłudą obojętności arystokracji na los narodu oraz drapieżnego egoizmu kapitalistycznej burżuazji. Podobne akcenty rozczarowania do idei pozytywizmu (na przykładzie sprawy emancypacji kobiet) oraz krytyka mieszczańskich ideałów moralnych wystąpiły w powieści "Emancypantki" (t. 1-4 1894) wraz z wykładem swoistej metafizyki, przeciwstawionej zarówno pozytywistycznemu scjentyzmowi i wulgarnemu materializmowi, jak i modernistycznemu indywidualizmowi (patrz hasło: Młoda Polska). W swej jedynej powieści historycznej ("Faraon" 1897) stworzył Prus wyjątkową w ówczesnej polskiej literaturze powieść o charakterze historiozoficznym: o funkcjonowaniu państwa i możliwościach reform w warunkach konserwatywnej struktury władzy (akcja rozgrywa się w starożytnym Egipcie). U schyłku życia napisał m.in. powieść "Dzieci" (1909), z krytycznym obrazem rewolucji 1905 roku. Jako humorysta Prus wypowiedział się najpełniej w nowelach ("Katarynka" 1881, "Kamizelka" 1882) i felietonach. Jest też autorem szkiców literackich, m.in. głośnej recenzji z "Ogniem i mieczem" Sienkiewicza (1884).
Eliza Orzeszkowa (1841-1910)
Eliza Orzeszkowa z Pawłowskich - pisarka i publicystka. Początkowo związana ze środowiskiem ziemiańskim, brała udział w akcjach powstańczych 1863 roku. W roku 1870 osiadła w Grodnie, prowadząc żywą akcję oświatowo-pedagogiczną, m.in. w roku 1879 założyła księgarnię wydawniczą dla popularyzowania myśli pozytywistycznej (w 1882 r. zamknięta przez władze). We wczesnej twórczości czołowa przedstawicielka pozytywistycznej literatury tendencyjnej (patrz hasło: powieść tendencyjna), w licznych powieściach poddała krytyce głównie bezproduktywne życie i obyczaje ziemiaństwa, którym przeciwstawiła mieszczańskie ideały moralne i cywilizacyjne ("Pamiętnik Wacławy" 1871, "Pan Graba" 1872, "Maria" 1873, "Pompalińscy" 1876); z krytyką feudalnych anachronizmów związała ostry protest przeciwko społeczno-obyczajowemu i ekonomicznemu upośledzeniu kobiety ("Marta" 1873) i postulat wyrównania krzywd i asymilacji Żydów ("Meir Ezofowicz" 1878). Rozczarowanie do haseł pozytywistycznych wyraziło się we wzmożonym krytycyzmie społecznym (opowiadania "Z różnych sfer", t. 1-3 1879-82, "A..b..c.."), w obrazie nędzy i wyzysku proletariatu wiejskiego ("Niziny" 1883), ciemnoty i zabobonu na wsi, prowadzących do zbrodni ("Dziurdziowie" 1885), w podjęciu problematyki narodowowyzwoleńczej oraz postępującym antyurbanizmie i idealizacji wsi ("Cham" 1889). Największym dziełem Orzeszkowej jest powieść "Nad Niemnem" (1888), zawierająca epicki, wyidealizowany obraz ówczesnego życia ziemiańsko-szlacheckiego, w którym idea solidaryzmu szlachty i ludu łączy się z postulatem odrodzenia w młodym pokoleniu tradycji powstańczych 1863 r. Ponadto opowiadania ("Widma" 1881) i powieści z krytyką narodnictwa i idei socjalistycznych oraz dekadentyzmu ("Dwa bieguny" 1893), nowele o powstaniu 1863 roku ("Gloria victis" 1910).
Maria Konopnicka (1842-1910)
Maria Konopnicka z Wasiłowskich, pseud. Jan Sawa - poetka i nowelistka. Od 1876 r. mieszkała w Warszawie, związana ze środowiskiem liberalnej inteligencji (1884-86 współred. pisma dla kobiet "Świt"). Od 1890 r. osiadła za granicą, gdzie m.in. współinicjowała akcję protestacyjną przeciw pruskim gwałtom we Wrześni i ustawom wywłaszczeniowym ("Rota" 1908). W 1902 r. osiadła w Żarnowcu k. Krosna (w dworku otrzymanym w darze od narodu). Uznana za najwybitniejszą poetkę swej epoki ("Poezje" t. I-IV 1881-96), zyskała ogromną popularność i autorytet dzięki liryce patriotycznej (kontynuującej tradycje poezji romantycznej) i społecznej, w której z gorzką ironią opisywała jaskrawe objawy nędzy i krzywdy ludzkiej, ujawniające słabość pozytywistycznego programu społecznego ("Wolny najmita", "W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał"). Największym osiągnięciem poetyckim Konopnickiej stały się liryki o tematyce wiejskiej i ludowej, oparte na folklorze, z wyrazistą kreacją chłopskiego narratora ("A jak poszedł król na wojnę", "Wsiałem ci ja w czarną rolę"). Żywotność zachowały głównie nowele Konopnickiej o tematyce społecznej i psychologicznej ("Mendel gdański" 1893, "Miłosierdzie gminy"), wolne od powierzchownej tendencyjności, o precyzyjnej konstrukcji, stawiające Konopnicką w rzędzie czołowych twórców polskiej nowelistyki (zbiory: "Cztery nowele" 1888, "Na drodze" 1893, "Nowele" 1897, "Ludzie i rzeczy" 1898), oraz niektóre utwory dla dzieci, zwłaszcza popularna opowieść "O krasnoludkach i sierotce Marysi" (1896). Ponadto autorka liryków refleksyjno-filozoficznych i krajobrazowych (zbiory "Linie i dźwięki" 1897, "Italia" 1901), poematu z dziejów emigracji chłopskiej "Pan Balcer w Brazylii" (1910), cennych studiów historyczno-literackich ("Mickiewicz, jego życie i duch" 1899, "Trzy studia" 1902) i szkiców kryt., przekładów.
Adam Asnyk (1838-1897)
Poeta i dramatopisarz; brał udział w powstaniu 1863 r. (członek radykalnego "rządu wrześniowego"). Od 1870 r osiadł na stałe w Krakowie (od 1884 r. członek Rady Miejskiej).