Skamander - rola i znaczenie.

Skamander
Grupa „Skamander" jest trwale związana z dziejami poezji polskiej dzięki grupie poetów, która tak zatytułowała wydawany przez siebie miesięcznik i sama zaprezentowała się publiczności jako grupa skamandrytów. Miesięcznik ukazywał się w Warszawie w latach 1920-29 i 1935-39.
Nazwa grupowania została po raz pierwszy ogłoszona publicznie podczas otwartego wieczoru literackiego, który odbył się 6 grudnia 1919 roku w sali Towarzystwa Higienicznego przy ul. Karowej.
Uczestniczyło w nim dziesięciu pisarzy: Juliusz Kaden-Bandrowski, Witani Orzyca, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Feliks Przysiecki, Wincenty Rzymowski, Antoni Słonimski, Julian Tuwimm, KazimierzWierzyński Władysław Zawistowski.

Przyjmują Skamander za swe godło, młodzi twórcy zadeklarowali:„Wokół Troi, w której zatrzasnęła się i broni dusza narodu, chcemy opływać jak Wisła, broniąc wrogom dostępu i dając napój upragnionym”.
Skamander to jedna z wielu istniejących w dwudziestoleciu międzywojennym grup literackich. Zjawisko powstawania grup zostało w ogóle uznane za charakterystyczne dla kultury europejskiej XX w. Tłumaczy się je chęcią przeciwstawienia indywidualnych, ale wspólnych członkom grupy celów naporowi nowych kierunków artystycznych. Stefan Kawyn wiąże je z powszechną dla nowoczesnej cywilizacji tendencją do uspołeczniania i instytucjonalizowania wszelkich form życia.
W zależności od stawianych sobie celów wyróżnia się dwa podstawowe typy grup literackich: grupy programowe i sytuacyjne (podział Głowińskiego ). Dodatkowo jeszcze Stefan Żółkiewski a wprowadza. pojęcie grupy funkcjonalnej, nastawionej na realizację celów ideowych.
Skamandra uznaje się zgodnie za typową grupę sytuacyjną, tj. taka, w której genezie i strukturze decydującą role odcgralu dążenie do zdobycia dominacji na rynku wydawniczym i czytelniczym, a nic realizacja określonych celów estetycznych.

Próbę ustalenia historii grupy - Skamandra, na podstawie wnikliwej analizy faktów socjologicznych i artystycznych, podjął Janusz Stradecki. Właściwą działalność Skamandra sytuuje on między listopadem 191 (inauguracja wieczorów „Pod Pikadorem") a rokiem 1926, wyodrębniając wcześniej fazę integracji i działań wstępnych, a rozciągając do końca dwudziestolecia, końcowy etap rozpadu grupy.
Ten solidnie i wszechstronnie' umotywowany podział stanowi podstawę niniejszych rozważań .Początki Skamandra związane są z Uniwersytetem Warszawskim, który wznowił swą działalność w końcu 1915 roku. Wydawane przez młodzież uniwersytecką pismo „Pro Arte et Studio" skupiało najbardziej aktywne i utalentowane jednostki, w tym przyszłych założycieli i członków grupy.

W dziale twórczości artystycznej miesięcznika ilościową i jakościową przewagę mieli twórcy związani później z kręgami Skamandra. Obok Tuwima i Lechonia, reprezentowanych prawie w każdym numerze, drukowali swe wiersze Zygmunt Kraski, Władysław Zawistowski, a w ostatnim, piętnastym numerze – także przybyły właśnie do Warszawy Jarosław Iwaszkiewicz , który obok kilku Oktostychów zmieścił obszerne omówienie działalności teatru Stanisławy Wysokiej w Kijowie.
Janusz Stradecki, jak już wspominałem, właściwą działalność grupy datuje od 1918 roku, tj. od inauguracji kabaretu, przy czym okres od tego momentu aż do wieczoru literackiego, w czasie którego padła upowszechniona później nazwa grupy – Skafander, wyodrębnia jako fazę początkową tej działalności. W wystąpieniach „Pod Pikadorem” skład grupy w zasadniczym trzonie był już wiec ustabilizowany, na okres ten przypadają także debiuty książkowe większości skafandrów ( tuwim – Czyhanie na Boga 1918, Słonimski – Sonety 1918, czarna wiosna 919, Iwaszkiewicz – Oktostychy 1919), zacieśniają się więzy koleżeńskie miedzy członkami grupy, publicznie manifestowana jest ich wspólnota.
Uznając wagę powyższych argumentów można dla uroszczenia potraktować jako fazę wstępną dziejach Skamandra cały okres przed przyjęciem właściwej nazwy i zapoczątkowaniem stałej edycji własnego pisma, w której etapem o doniosłym znaczeniu były występy „Pod Pikadorem”.

Ukazanie się „Skamandra", miesięcznika poetyckiego, poprzedzone zapowiadają na otwartym wieczorze poetyckim 6 grudnia 1919 roku, zapoczątkowuje okres właściwej działalności grupy.
Pismo ukazywało się w okresie dwudziestolecia z przerwą w latach 1929-1935. W sumie wydano sto dziesięć numerów (w numeracji ciągłej), ale najczęściej były to zeszyty podwójne, a nawet potrójne. Tak jak większość pism w dwudziestoleci „Skamander " ukazywał się bowiem nieregularnie. Zadaniem jego było upowszechnianie twórczości samych skamandrów i popularyzacja tworzonego pacz nich wzorca lirycznego. Miesięcznik musiał być więc całkowicie podporządkowany interesom grupy.
Do roku 1924 „Skamander " pełnił funkcję oficjalnego i jedynego organu grupy, puźniej, po założeniu przez Grydzewskicgo „Wiadomości Literackich", część funkcji przejął nowy tygodnik. W tym wczesnym okresie profil „Skamandra" odpowiadał profilowi grupy na etapie jej pełnego, ,,instytucjonalnego" scalenia.
Jak na miesięcznik poetycki przystało, głównie zamieszczano w „Skamandrze" utwory poetyckie. Wśród nich dominowały wiersze czołowych poetów grupy, reprezentowanych w każdym prawie numerze, i to kilkoma pozycjami.
Utwory pisarzy spoza grupy i kręgu zajmowały niewiele miejsca. Obok poetów „wielkiej piątki" najczęściej drukowano wiersze Zygmunta Karskiego, Feliksa Przysieckiego, Jerzego Mieczysława Rytarda, Stanisława Baliriskiego, I.conarda Podhorskicgu-Okołowa.
Z czasem grono to poszerzyło się jeszcze o Kazimierę Iłłakuwiczównę, Marię Pawlikuwską-Jasnoszewską, Jerzego Lieberta, Józefa Wittina, Irenę Tuwim, Władysława Broniewskiego, Halinę Konopacką, potem jeszcze Jerzego Paczkowskiego, Zuzannę Ginczankę i wielu innych, utalentowanych pisarzy, których twórczość bliska była skamandryckim wzorcom.

Grupa Skamandra największy wpływ wywarła na twórczość –poetycką dwóch najwybitniejszych poetek międzywojnia: Kazimiery Iłłakowiczówny i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Ich stosunki ze skamandrytami byty najbliższe i najtrwalsze. W „Skamandrze" ukazała się nawet (jedyny raz w dziejach grupy i pisma) oficjalna wzmianka o wstąpieniu autorki Ikarowych lotów do grupy poetyckiej. Nie spowodowało to jednak włączenia się Iłłahowiczówny do działań grupowych ani nawet do żywszego uczestnicawa w życiu towarzyskim.

Członkami grupy byli twórcy uczestniczący we wszystkich orzech fazach jej rozwoju i realizujący podstawowe funkcje: programującą, ekspansywną, defensywną i towarzyską. Warunki te spełniali - mniej lub hardziej ściśle - przede wszystkim najzdolniejsi i najbardziej aktywni w działaniach grupowych poeci: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Slonimski, Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz.

Byli oni nie tylko, jak luk wspominaliśmy, współtwórcami grupy od najwcześniejszego jej stadium, związanego z „Pro Artc et Studio", ale także inspiratorami i wykonawcami wszystkich późniejszych wystąpień zbiorowych. Brali udział w wieczorach „Pod Pikadorem", a Lechoń, Tuwim i Słonimski, wespół z Tadeuszem Raabe, stanowili komitet wykonawczy „kawiarni poetów" reprezentujący ją i odpowiedzialny wobec władz admininistracyjnych. Oni też odegrali najważniejsze role podczas manitestacji młodzieży z kręgów literackich na premierze w Teatrze Polskim Pani chorąśyny Stefana Krzywoszewskiego. Wspólnie przygotowaną odezwę. protestującą przeciw obniżaniu poziomu przedstawień teatralnych przez wprowadzanie do repertuaru teatru sztuk w rodzaju Pani chorąży, odczytał po przedstawieniu Jan Lechoń, a podpisali w imieniu oburzonych pikadorczyków:Iwaszkiewicz, Karski, Serafinowicz (jeszcze wówczas), Słonimski i Tuwim.
Iwaszkiewicz, Słonimski, Wierzyński, Lechoń i Tuwim – podpisywali też listy protestacyjne (np. przeciw uwięzieniu Anatola Sterna w Wilnie, osadzonego w twierdzy za obrażenie swoimi wierszami moralości publicznej), przemawiali w imieniu grupy oraz odpowiadali na zarzuty i zaczepki skierowane do kolegów. O przodującej ich roli świadczy jednak przede wszystkim fakt, że sformułowania i, co najważniejszcze, praktyka poezji skamandryckiej, postanie i utrwalenie mitu Skamandra.
Do zdobycia przez skamandrów pozycji reprezentantów powojennego pokolenia poetyckiego przyczyniły się również czynniki pozaliterackie, świadome działania całej grupy zmierzające do skupienia na siebie uwagi. Wieczory literackie i publiczne manifestacje, specyficzny styl życia (na który składały się m. In. Codzienne spotkania w kawiarni „Ziemiańskiej” na ul. Mazowieckiej, gdzie skamandryci posiadali własny trolik i coś w rodzaju biura prasowego), kontakty ze światem artystycznym i osobistościami politycznymi – te wszystkie czynniki współtworzyły legendę grupy i rzutowały na ocenę jej twórczości literackiej.

Atmosfera niewymuszonej zabawy charakteryzowała wszelkie poczynania skamandrów w okresie istnienia grupy. Wydaje się że humor i ciety dowcip najskuteczniej rozładowywały ewentualne konflikty i zadecydowały o względnej trwałości Skamandra.

Czynniki personalne i sytuacyjne odgrywające decydującą role w genezie grupy spajały ją w znacznie większym stopniu niż wszelkie ustalenia programowe. Zwłaszcza że skamandreci zdecydowanie i konsekwentnie odcinali się od jakichkolwiek prób dyskursywnego teoretyzowania i programowania własnej poezji. Wystąpienie Lechonia na na pierwszym wieczorze literackim poetów Skamandra czy zamieszczone w zamieszczone w pierwszym numerze miesięcznika Słowo wstępne wyznaczają bardzo szeroką płaszczyznę poetyckiej wspólnoty. Najbardziej konkretnymi ustaleniami są w nich:

- postulat absolutnej wolności w doborze treści i środków wyrazu
- deklarowanie związku z teraźnieszością (u Lechonia- wyrażanie wspólnej duszy polskiej),
- zerwanie z metafizyczną głębią, kult codzienności i konkretności,
- żądanie doskonałości artystycznej.

Po rai drugi skamandryci zrezygnowali ze swej izolacji politycznej umieszczając w grudniu 1922 roku (zeszyt 22) protest przeciw zamordowaniu prezydenta Narutowicza.
W ogóle większość-wypowiedzi programowych skamandrytów dotyczyła zagadnień estetycznych i filozoficznych.
Literatura piękna wypełnia co najmniej cztery piąte każdego zeszytu miesięcznika (liczącego około 80 stron)pozostałą część zajmowały recenzje: książkowe, muzyczne i teatralne (od Numeru 25 – 26 także rubryka „Kino” W dziale „Książka” zamieszczano głównie recenzje pióra Lechonia, Horzycy, Breitera, Zawistowskiego.
Dział prozy reprezentowany był przede wszystkim przez Iwaszkiewicza, Tuwima Ryterda, Kadena-Bandrowskiego i Babińskiego. Rzadko pojawiały się w nim nowe nazwiska, np. Romana Jaworskiego i Aleksandra Wata.
Najwięcej utworów prozatorskich drukował w „Skamadrze" Jarosław Iwaszkiewicz. Zamieścił w nim szokującą wówczas opinie publiczną Zenobię Palmurę, Wieczory u Abdona, fragment Hilarego, syna buhalteratera i napisaną wspólnie z Rytardem powieści Jack,. Isy i Sasza. Niewiele natomiast zamieszczał w miesięczniku swych tekstów Juliusz Kaden-Bandrowski. W „Skamandrze" ukazał się tylko fragment Generala Burcza oraz wyraźnie młodopolska w nastroju i stylistyce proza poetycka Wiecznie dla życia jesteśmy postanowieni.

Na łamach „Skamandra” znalazło się również miejsce dla awangardowskich teorii sztuk Witkiewicza ( szkic Bliższe wyjaśnienia w kwestii czystej formy na scenie ukazał się w zeszytach 7-9 i 14-15, polemicznej rozprawki Sterna z Irzykowskim Emeryt merytoryzmu, napisanej powodu artykułu Irzykowskiego pt. Plagiatowy charakter kultury polskiej, czyli jeszcze o wiatrologii (zeszyt 27) i artykułu samego Irzykowskiego (m.in. O perfidii- monografia psychologiczno-społeczna.)
Wiele uwagi w publikacji „Skamandra” poświęcono sprawom teatru. Poczynając od artykułu Emila Breitera Walka o nowy teatr, przez krytyczne omówienia aktualnych premier (na ogół pióra Horzycy), do artykułu Anatola Sterna Manekiny naturalizmu. Uwagi polskim teatrze, dramaturgii, aktorze, reżyserze i krytyku teatralnym na tle nowej sztuki – toczyła się batalia o zreformowanie i modernizację tej instytucji. Skamandryci doceniając możliwości wynikające bezpośredniego kontaktu z publicznością domagali się przede wszystkim ambitnego repertuaru, nie kryjąc zresztą, że u podłoża tych zainteresowań leży chęć nawiązania stałej współpracy z teatrem. Na razie w miesięczniku znalazło się miejsce dla awangardowych teorii Witkiewicza i dla wyrastającego z młodopolskich doświadczeń dramatu wizyjnego Zawitkowskiego Amor Feli.


Osiągniecie przez skamandrów zamierzonego celu (dominacja na rynku czytelniczym, zdobycie pozycji reprezentantów swego pokolenia i najwybitniejszych przedstawicieli literatury tego okresu przyczyniło się do postępującego i pogłębiającego się stopniowo rozpadu grupy.