O fraszkach

W szkole podstawowej, jak i w gimnazjum poznałem wiele gatunków literackich. Począwszy od długich powieści i eposów ( np. „Krzyżacy"i „Pan Tadeusz”), przez zdecydowanie łatwiej przyswajalne nowelki, dramaty i wiersze, a skończywszy na moich ulubionych - fraszkach. Nazwa tego gatunku wywodzi się od włoskiego słowa frasca (gałązka). Według Juliana Tuwima fraszka to drobnostka, błahostka, „przelewka”. Według Stanisława Leca:

„Wielkie uczucie
Przeżyte w skrócie”

Natomiast Mikołaj Rej, zwykł mawiać o nich „figliki”.

Fraszka charakteryzuje się zwięzłością formy, wyrazistością pointy, dowcipem sytuacyjnym i słownym. Jednak fraszki różnią się między sobą. Odmienność ujęcia tego samego tematu, świetnie widać na przykładzie fraszki Jana Kochanowskiego pt. „Na młodość"i Jana Sztaudyngera pt. „Czas oszołomień”. Jan z Czarnolasu porównał życie do pór roku, a młodość do wiosny. Ujął temat ogólnie.

„Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli
Którzy chcą żeby młodzi nie szaleli.”

Natomiast Sztaudynger mówi o ludziach młodych, którzy na podstawie pozorów, często wygłaszają swoją opinię:

„Młodość to czas oszołomień,
Gdy się za słońce bierze jeden promień”.

Obaj autorz inaczej piszą na ten sam temat. Jan Kochanowski na podstawie przykładów, a Jan Sztautynger prościej i bardziej zrozumiale. Zupełnie inne są fraszki księdza Jana Twardowskiego. Charakteryzuje je powaga, a zamiast do śmiechu skłaniają do refleksji. Fraszka pt. „Z bliska"mówi, że gdy mamy do czynienia z ludzkim nieszczęściem, nie bawią nas rzeczy przyjemne:

„Milknie słowik
flet puzon głośne
jak bęben nazwiska
gdy przyjdzie cierpieniu
przyglądać się z bliska.”

W jej budowie brakuje wyraźnych rymów, humoru i wyrazistej pointy.

Jednak to nie wszyscy fraszkopisarze. W jednej z książek, które przeczytałem na ten temat („Z kobietą nie ma żartu, 600 lat polskiej fraszki”), autorów było ponad dwustusześćdziesięciu. Przytoczę dla przykładu fraszkę Magdaleny Samozwaniec pt. „Bardzo malownicze, ale…”:

„Malownicze riuny, rzekł ktoś do tej pani,
Ale zamieszkać nie chciałbym w nich z nic "

oraz fraszkę Witolda Deglera pt. „Nowoczesna”:

„W trzynastym roku – już pierwsza miłość,
W czternastym – druga w sercu zawiłość,
W piętnastym – dziewczę czuje się damą,
W szesnastym – z nudów wychodzi za mąż,
A w siedemnastym – choć nie chce rodzi,
Zaś w osiemnastym – już się rozwodzi,
A w dziewiętnastym – płacze z żałości:
„Ach, gdzie się podziały lata mojej młodości"”.

Jeszcze inne podejście, do fraszki prezentuje Wisława Szymborska, która w swoim tomiku pt. „Rymowanki dla dużych dzieci”
zaprezentowała zupełnie nowe ich typy. Autorka posegregowała je w zależności od tematyki na: Limeryki, Moskaliki, Lepieje, Odwódki, Altruiki, Galerię Pisarzy Krakowskich, Męskie gospodarstwo i Podsłuchańce. Szymborska objaśnia czym owe „gatunki"się charakteryzują i w jakich okolicznościach powstały. Dla przykładu przytoczę jeden z limeryków, który jak inne powstał w podróży :

„Jędruś, gospodarz z Limanowej
żywności nie uznawał zdrowej.
Na domiar złego nie był święty,
sypał do zupy detergenty
i niósł na stryszek do teściowej. „

Na podstawie zbioru pt."Odwódki"możemy wnioskować, że nasza noblistka jest osobą wesołą, oraz znającą się na alkoholach. Przyczyną powstania tego działu zdaniem autorki była ubogość powiedzonek w stosunku do wagi tego tematu w naszym życiu.

„Od wina wszędzie łysina”,
„Od samogonu utrata pionu”,
„Od cinzano konwulsje rano”.

Fraszki różnią się od siebie. Są mniej lub bardziej śmieszne, poważne lub smutne. Mogą zawierać wszystkie elementy budowy tak jak u Kochanowskiego czy Sztaudyngera, ale nie muszą, jak u Twardowskiego i Szymborskiej. Wszystkie jednak mają do przekazania w zabawny i inteligentny sposób życiowe morały.

Można się sprzeczać kto jest ojcem polskiej fraszki. Mikołaj Rej z Nagłowic, czy Jan Kochanowski z Czarnolasu. A może jednak Konrad Celtis, urodzony niemal pięćdziesiąt lat wcześniej, albo Andrzej Krzycki , starszy od Reja i Kochanowskiego o całe pokolenie. Przyjęło się jednak, że to ci dwaj byli pierwsi. Fraszka wciąż się rozwija. To najbardziej wymagający gatunek, ponieważ sukcesy w nim odnoszą tylko błyskotliwi i inteligentni poeci z poczuciem humoru. Na koniec zacytuje najkrótszą fraszkę z jaką się spotkałem, autorstwa Wiesława Czermaka Nowiny pt. „Minispódniczka"

„Kusa Pokusa”.