RENESANS – nazwa wywodzi się z francuskiego i oznacza "odrodzenie”, jednak określenia tego zaczęto używać dopiero w oświeceniu. Renesans był traktowany jako epoka przynosząca przebudzenie po mrokach średniowiecza. W większości krajów Europy renesans trwa cały XVI w. Za umowną datę rozpoczęcia tej epoki uznaje się: wynalezienie druku przez Gutenberga (1450) lub odkrycie Ameryki (1492). Renesans w Polsce to przede wszystkim XVI w, zwany "złotym wiekiem kultury polskiej". Rozwijało się wtedy szkolnictwo, powstawały licznie akademie i uczelnie.
Cechy renesansu to powrót do starożytności, antycznych idei, filozofii; szukano nowych inspiracji w filozofii i etyce, nawiązywano do starożytnej sztuki. Powrócono do antycznego kanonu piękna, harmonii, umiaru i proporcji. Wykształcony człowiek znał łacinę i grekę – czytał dzieła w oryginale. W przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu swoje zastosowanie znalazł antropocentryzm – stawianie człowieka w centrum zainteresowania. Człowiek renesansu miał idealne kształty, wszechstronne zainteresowania i wykształcenie, rozwijał swoje talenty, dbał o swoją godność i wizerunek.
Za pierwszego człowieka renesansu uważa się włoskiego pisarza Francesco Petrarkę. Na kształt nowej epoki miało wpływ wiele czynników, m.in. wielkie odkrycia geograficzne i zmiana poglądów ówczesnych ludzi na świat, kryzys kościoła i reformacja oraz upadek cesarstwa wschodniorzymskiego w 1453 r. Od początku XV w uczeni i artyści bizantyjscy emigrowali do Włoch zabierając ze sobą greckie księgozbiory.
Humanizm – prąd umysłowy/filozoficzny, który koncentrował się na sprawach ludzkich, przede wszystkim na życiu i roli człowieka. Humaniści propagowali rozwój zarówno fizyczny, jak i duchowy; uważali, że człowiek ma wielki potencjał, jest stworzony do panowania nad światem i sam decyduje, kim się stanie. Hasłem artystów odrodzenia była maksyma pochodząca z antycznej komedii Terencjusza: homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto - "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
W renesansie religia odgrywała ważną rolę, jednak nie tak znaczącą jak w średniowieczu. Człowiek zwracał się do Boga w sposób indywidualny, świadom swojej godności i wartości. Bóg często był przedstawiany jako artysta, architekt.
Ważną rolę w kształtowaniu się epoki renesansu była reformacja. Był to ruch religijno-społeczny będący odpowiedzią na kryzys w kościele. Początkowo zmierzał do wprowadzenia reform w kościele katolickim, doprowadził jednak do powstania niezależnych od Rzymu kościołów protestanckich, takich jak: luteranizm, kalwinizm czy anglikanizm. Protestanci uważali, że konieczna jest indywidualna lektura Pisma Świętego, dlatego zainicjowali jego przekład na języki narodowe.
Twórcy renesansowi
Francesco Petrarka – włoski artysta, żył w XIV w nieopodal Florencji, później przeniósł się do Francji. Był prekursorem fascynacji antykiem, jednak do historii przeszedł jako twórca literatury w języku ojczystym oraz jest uważany za twórcę nowego gatunku w literaturze – sonet. Jest autorem najbardziej znanego cyklu sonet "Sonety do Laury”, których napisał aż 317.
Mikołaj Rej – artysta pochodzący z Nagłowic, żył w XVI w, był szlachcicem, należał do kościoła kalwińskiego. Swoje dzieła pisał w języku polskim, gdyż "iż Polacy nie gęsi/ iż swój język mają”. Jest autorem tekstów: "Krótka rozmowa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”, "Żywot człowieka poczciwego” czy "Zwierciadło – poradnik dla szlachty”. Jan Kochanowski – urodził się ok. 1530 roku w Sycynie, zmarł w 1584 w Lublinie. Realizował renesansowy wzorzec pisarza: poeta doctus (poeta uczony) – był wszechstronnie wykształcony. Studiował na Akademii Krakowskiej, znał łacinę, włoski i grekę – czytał utwory antyczne w oryginale. Jego twórczość można podzielić na dwa etapy: dworski, kiedy był dworzaninem kilku rodów możnowładczych, oraz czarnoleski: po ślubie z Dorotą Podolską, kiedy skupił się na życiu rodzinnym. Tworzyć zaczął już na studiach, jednak pisał tylko po łacinie. Okres czarnoleski był czasem rozkwitu jego twórczości. Napisał wtedy dzieła takie jak: "Fraszki”, "Pieśni”, Treny”, "Psałterz Dawidowy”, "Odprawa posłów greckich”. Nazywany jest ojcem polskiej literatury, gdyż jako pierwszy pisał piękną polszczyzną, a jego dzieła miały taką samą wartość kulturową jak inne dzieła europejskie.
Leonardo Da Vinci – artysta zagłębiający się w niemal wszystkie ówczesne dziedziny wiedzy; dociekał praw anatomii, fizyki, astronomii, botaniki, hydrauliki czy geometrii. Stworzył pierwsze urządzenia automatyczne, jest autorem projektu dwupoziomowego miasta z systemem transportu wodnego. Wymyślił wiertło, spadochron, czołg, kostium dla nurka. Prowadził badania nad techniką lotu, projektował pierwsze maszyny latające.
Erazm z Rotterdamu – wędrowny humanista holenderski, pisarz, teolog. Głosił ideę pokojowego rozwiązywania sporów drogą dialogu i dyskusji. W swoim dziele "Pochwała głupoty” przeciwstawiał się nadużyciom Kościoła, wojnom oraz poglądom średniowiecznych myślicieli. Przełożył i wydał Nowy Testament, a także opracował wydania antycznych dzieł Arystotelesa, Seneki i św. Augustyna. Był propagatorem humanizmu chrześcijańskiego – uważał, że umiłowanie antyku można rozumnie godzić z postawą chrześcijaństwa.
Mikołaj Kopernik – astronom, ekonom, filolog, lekarz. Na podstawie swoich obserwacji stworzył rewolucyjną teorię heliocentryczną. Zawarł ją w dziele "O obrotach sfer niebieskich”. Przekładał wiele dzieł z greki na łacinę, był także malarzem.
Michał Anioł – malarz, rzeźbiarz, architekt, poeta. Był prekursorem przedstawiania Maryi i Jezusa w sposób zindywidualizowany. Jest autorem posągu Dawida, zaprojektował kopułę Bazyliki św. Piotra w Rzymie, a także namalował największy fresk świata, "Sąd Ostateczny”, w Kaplicy Sekstyńskiej.
Rafael – malarz, znany przede wszystkim ze swoich licznych przedstawień Madonn, koordynował budowę Bazyliki św. Piotra, był kustoszem zabytków w Rzymie, a także prowadził poszukiwania i konserwację antycznych posągów. Jest uznawany za pierwszego archeologa w historii sztuki.
