Zlodowacenia czwartorzędowe i ich wpływ na rzeźbę Polski

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce.. Jednym z obszarów powstania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu, lodowiec – lądolód – nasówał się na obszary dzisiejszej Polski.
Czwartorzęd rozpoczął się około 1,9 mln lat temu.

Czwartorzęd dzieli się na:
- PLEJSTOCEN – epoka lodowcowa. Klimat kilkakrotnie ocieplał się i oziębiał.
Glacjał – okres oziębienia klimatu, a więc znacznego powiększenia się zasięgu lądolądu.
Interglacjał – okres większego ocieplenia, topnienia lodowca.
- HOLOCEN – epoka ocieplenia klimatu.

Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów, a nade wszystko pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju.

W Polsce wyróżnia się co najmniej trzy zlodowacenia:
- południowopolskie (Sanu) – zwane też krakowskim;
- środkowopolskie (Odry);
- północnopolskie (Wisły) – bałtyckie.

Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu Skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie, o czym świadczą cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw oraz szerokie U-kształtne doliny polodowcowe.

Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły), formy lodowcowe są bardzo dobrze zachowane. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną. Natomiast na terenie nizin środkowopolskich rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona, powstał teren równinny o rzeźbie staroglacjalnej .

Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim są MORENY CZOŁOWE, które mają wygląd wałów lub wzgórz ciągnących się zwykle wzdłuż czoła lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego:
- Wieżyca – 329 m;
- Dylewska Góra – 312 m;
- Szeskie Wzgórza – 309 m;

Na północ od moren czołowych znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny dennej zbudowanej z gliny zwałowej. Natomiast na południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe. Do najbardziej znanych sandrów należą:
- Augustowski;
- Tucholski (Brdy).

Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe (subglacjalne). Najlepiej zachowały się one na obszarze zlodowacenia północnopolskiego, jako ciągi jezior rynnowych, np. Gopło, Radmińskie, Drawskie i Wdzydze. Obok rynien polodowcowych powstały w zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości (Śniardwy i Mamry).

Po wytopieniu brył lodu powstały jeziora o kształcie owalnym i dużej głębokości tzw. ”oczka”, lub jeziora wytopiskowe. Przed czołem lodowca tworzyły się jeziora zastoiskowe, w których osadzały się iły zwane wstęgami.

Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują także specyficzne formy krajobrazu polodowcowego:
- Drumliny – zespoły wydłużonych wzgórz ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca. Okolice Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim.
Wskazują kierunek posuwania się lądolodu.
- Ozy – wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście km. Zbudowane z piasków i żwirów, na przykład koło Mrągowa, w okolicach Poznania.
- Kenny – okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków.

Są to formy akumulacyjne, utworzone przez lodowiec i wody polodowcowe.

Do form erozyjnych, utworzonych przez wody wypływające spod lodowca, zaliczamy:
- PRADOLINY – szerokie doliny o płaskim dnie. Największe: Warszawsko – berlińska, Toruńsko – eberswaldzka, Wrocławsko – magdenburska.
- Po wytopieniu się lodowca powstały WYSOCZYZNY, czyli obszary moreny dennej pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami.

Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe wykorzystywane w budownictwie, w przemyśle ceramicznym.
Po wytopieniu się lądolodu w Polsce rozpoczął się holocen (ok. 10 tys. lat temu).Okres ocieplenia – interglacjał.

Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce:
- Nachylenie obszaru z płd – wsh ku płn – zach.
- Zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju)
- Równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych.
- Rzeźba wysokogórska na południu kraju (2,5% powierzchni)
- Rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.