Osady czwartorzędowe w Polsce.

Osad – jest to ogólna nazwa nagromadzenia materiału mineralnego lub organicznego, powstałego w
danym miejscu w wyniku transportu, następnie sedymentacji i procesie diagenezy. W zależ –
ności od środowiska powstania wyróżniamy osady rzeczne lodowcowe i morskie.

Osady czwartorzędowe różnią się od osadów trzeciorzędowych ponieważ zawierają one znaczne ilości materiału skandynawskiego przyniesionego przez lodowce: czyli fragmenty pokruszonych skał krystalicznych i osadowych oraz okruch mineralny pochodzący z ich rozkruszenia, a także do kilku procent pyłu węglanowego. Świeżość osadów czwartorzędowych sprawia, że wykazują one zazwyczaj niewielki stopień diagenezy. Cechą charakterystyczną osadów jest frakcja czyli określenie wielkości okruchów skalnych. Wyróżniamy cztery frakcje podstawowe: żwirową ( wielkość powyżej 2 mm, powstaje w środowisku rzecznym i plażowym ), piaskową ( wielkość od 0,1 mm do 2 mm, powstaje w środowisku rzecznym, przybrzeżnym i eolicznym ), mułową ( 0,1 – 0,01 ), iłową ( poniżej 0,01 mm ).
Wśród osadów czwartorzędowych ( szczególnie osady holoceńskie ) możemy wydzielić grupy genetyczne, które różnią się składem mechanicznym, stopniem wysortowania, teksturą, miąższością, a także zasięgiem.
Koluwia czyli pokrywy grawitacyjne. Mają one miąższość do 20 m i występują na obszarach górskich i krawędziach dolinnych. W zależności od rodzaju podłoża, obejmują one szeroką gamę typów :
· pakiety skalne zerw,
· gliny z rumoszem skalnym,
· solifluidalne ułożone języki ilaste.
Osady te są słabo wysortowane. Jedynie usypiskowe stożki piargowe o nachyleniach 35-34 wykazują wzrost frakcji materiału w dół stożka.
Deluwia czyli pokrywy zmywowe, mają słabo widoczne warstwowanie i zmianę frakcji. Miąższość deluwium przekracza niekiedy 5 m. Czasem nadbudowują one dna dolin, szczególnie stożki u wylotu dopływów.
Osady rzeczne są najszeżej rozpowszechnione w całym kraju. W górskich rzekach roztokowych występują słabo wysortowane otoczaki. Najpowszechniej występują osady rzek meandrujących i wydziela się trzy rodzaje osadów:
· osady korytowe – bruk erozyjny bardzo słabo wysortowany natomiast odsypy korytowe na ogół piaszczyste, dobrze wysortowane,
· osady równi zalewowej – wypełnione przez dobrze wysortowane piaski oraz słabo wysortowana frakcja pylasta i ilasta,
· osady starorzeczy – występują tu mady powodziowe, osady jeziorne i torfy.
Wiele rzek deponuje transportowane osady przy ujściach przedłużając w ten sposób bieg na obszar morza, jeziora lub innej rzeki, do której wpływają i tworzą obszar zwany deltą. Akumulacja osadów przebiega szybko w skutek zmniejszania się prędkości rzeki i często lokalnej subsydencji spowodowanej obciążeniem deponowanymi osadami lub eustatycznymi wahaniami poziomu wody w zbiorniku. W przekroju delty występują kolejno od spągu dwa stosunkowo grube zespoły osadów, a ponad nimi cieńszy zespół osadów. W obrębie delty występują niemal wyłącznie osady klastyczne, lecz często towarzyszą im utfory fitogeniczne.
Osady eoliczne są to na ogół dość dobrze wysortowane piaski wydm nadmorskich o znacznych miąższościach ( powyżej 20 m )albo cienkie pokrywy ruchomych wydm sródlądowych z poziomami kopalnych gleb leśnych, odpowiadających okresom stabilizacji wydm.
Osady jeziorne najbardziej rozpowszechnione w północnej Polsce, miąższość ich wynosi 10 – 20 m. Obejmują one bezwapienne iły, kredę jeziorną, gytie, dy ( pelityczny mułek jeziorny ) oraz torf związany z zarastaniem zbiorników jeziornych lub wypełniają znaczną część den dolinnych.
Gytia powstaje w jeziorach eutroficznych, czyli takich których wody powierzchniowe są bogate w tlen i substancje odżywcze. W zależności od przeważającego rodzaju substancji organicznych lub mineralnych lub detrytusu organicznego wyróżnia się wiele odmian gytii: detrytyczną, węglanową
( powyżej 80% węglanu wapnia przechodzi w kredę jeziorną ), piaszczystą i ilastą.
Dy powstaje w zbiornikach dystroficznych, czyli takich których wody są ubogie w substancje odżywcze, natomiast obfitują w związki humusowe. Dy jest zwykle silnie kwaśne i ubogie w wapń
( Ca ), a w obszarach piaszczystych może zawierać dużo związków żelaza ( Fe ).
Torfy powstają w strefie brzegowej jezior i w miejscach wilgotnych. Świeży torf jest porowaty i zawiera do 97% wody, a w jego masie organicznej występuje 30% pierwiastka węgla ( C ). Torfy interglacjalne są bardziej zbite i silniej uwęglone niż holoceńskie. Najwięcej torfowisk występuje na obszarach, które były zlodowacone w plejstocenie.
Osady morskie zbudowane ze skał osadowych nagromadzonych na dnie morza. W pobliżu lini brzegowej występują osady pochodzące z lądu, głównie nieorganiczne: żwiry, piaski, muły, ily.
W okresie czwartorzędu na obszarze Bałtyku stacjonował lądolód i dzięki temu możemy wyróżnić kilka rodzajów osadów. Np. osady rzeczne już nie występują ponieważ w całości zostały przemieszczone przez kolejne lądolody skandynawskie i zostały złożone jako osady moreny dennej. W wielu miejscach w południowobałtyckim obszarze występują przynajmniej dwa pokłady gliny zwałowej rozdzielone kilkunastometrową serią osadów rzecznolodowcowych. Transgresja Atlantyku doprowadziła na tym obszarze do powstania nowego trwającego do dziś, morskiego środowiska akumulacyjnego. Osady lodowcowe i rzecznolodowcowe zostały rozmyte i przemyte, czemu sprzyja ich niewielka miąższość. W wyniku tych procesów ziarno grubsze pozostało na miejscu, a frakcje drobniejsze uległy redepozycji na skutek falowania i prądów morskich. Na dnie Bałtyku duży udział mają, także osady organiczne.
W pokrywie czwartorzędowej dominującą rolę odgrywają utwory związane ze zlodowaceniami, które parokrotnie pokrywały większą lub mniejszą część naszego kraju. Głównym osadem glacjalnym są gliny zwałowe, formujące pasy moren czołowych, wyraźnie zaznaczające się w środkowej i północnej Polsce oraz występujące jako moreny denne i ablacyjne o szerokim rozprzestrzenieniu. Glinom tym towarzyszą osady fluwioglacjalne. Można wśród nich wyróżnić piaski sandrowe, tworzące rozległe płaty, w obrębie których wytworzyły się pola wydmowe, a także piaski i żwiry, które budują takie formy jak ozy i kemy. Miąższość tych osadów w Polsce jest następująca:
· brak lub do 25 m – Karpaty, Sudety, Wyżyna Krakowsko – Częstochowska,
· od 25 – 100 m – centralna część Polski,
· od 100 – 200 m – Polska Północna,
· powyżej 200 m – Północno – Wschodnia część Polski.
Wśród osadów interglacjalnych szczególne znaczenie mają torfy i gytie, w których zachowały się szczątki roślin, umożliwiające rekonstrukcję zmian klimatycznych. Podobne osady były akumulowane w kolejnych fazach holocenu. Na obszarach położonych poza zasięgiem lądolodu w czasie trwania glacjałów osadzały się lessy pokrywające Wyżyny Polskie ( Lubelska, Kielecko – Sandomierska, okolice Krakowa i południowa Opolszczyzna ). Największa miąższość osadów lessowych wynosi
38 m na Grzędzie Horodelska.
Do osadów czwartorzędowych należy zaliczyć formy powstałe z budującej działalności człowieka. Zaznacza się ona usypywaniem zwałów, hałd, nasypów kolejowych i drogowych itp. Formy mają różny kształt, a budowa wewnętrzna zależy od materiału, z którego zostały zbudowane.

Literatura:
L. Starkel: „Geografia Polski – środowisko przyrodnicze”.
L. Lindner: „ Czwartorzęd ”.