Życie, twórczość i filozofia Alberta Camus

ŻYCIORYS
Albert Camus przyszedł na świat 7 listopada 1913 roku w Mondovi w Algierii w ubogiej rodzinie robotniczej. W 1918 roku Camus rozpoczął naukę w jednej z algierskich szkół podstawowych. Dzięki pomocy i wsparciu nauczycieli, uzyskał stypendium, które umożliwiło mu dalszą edukację w liceum. Lata nauki to dla przyszłego pisarza czas intensywnego rozwoju intelektualnego i licznych zainteresowań sportowych, zwłaszcza piłką nożną, przerwany w 1930 roku pierwszym poważnym atakiem gruźlicy. Rozwój choroby zmusił go do zaprzestania uprawiania sportów i przerwania studiów. Po odzyskaniu sił kontynuował studia na Wydziale Filozofii Uniwersytetu w Algierze.
W 1936 r. ukończył studia, ale jego karierę naukową przerwał kolejny atak gruźlicy. Po powrocie do zdrowia powrócił do Algierii, gdzie rozpoczął działalność publicystyczną. Jego pierwsze pisma: „Dwie strony medalu” zostały opublikowane w 1937 roku. Podjął w nich tematykę dualistycznej koncepcji ludzkich problemów, która uwidaczniała się przez następne lata w całej jego twórczości. Pierwsze eseje pisał zainspirowany pasją istnienia i zdolności człowieka do intensywnej komunikacji z naturą, podkreślając jednocześnie kruchość i ponurość ludzkiej egzystencji. W tym czasie związał się również z algierską lewicą i przez jakiś czas był członkiem Komunistycznej Partii Algierii. Zaczął interesować się teatrem. W latach 1935-1939, wraz z grupą młodych intelektualistów lewicowych, założył „Théâtre de l'Equipe”.

Przed wybuchem II wojny światowej Camus pracował jako dziennikarz w gazecie „Alger-républicain”, najpierw jako stażysta, a następnie jako zastępca redaktora naczelnego, reporter polityczny i recenzent książek. W 1940 roku wyjechał do Paryża, mając nadzieję, że podejmie tam pracę reportera w prasie lewicowej. Ze względu na atak Niemiec na Francję musiał wrócić do Afryki Północnej, gdzie rozpoczął pracę jako nauczyciel w Oranie i ożenił się z Francine Faure, nauczycielką matematyki. Jako zdeklarowany pacyfista, otwarcie protestował przeciwko wojnie w Europie, co naraziło go na niebezpieczeństwo, wynikające z ograniczenia praw wolnościowych we Francji czasów wojny. Po zaledwie kilkutygodniowym pobycie w Oranie, w marcu 1940 roku, został zmuszony do opuszczenia Algierii ze względu „na zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego”.
W ostatnich latach okupacji Francji i po wyzwoleniu Camus kontynuował pracę dziennikarza jako redaktor paryskiej gazety „Combat”, na łamach której przedstawiał różnorodne i niezależne poglądy lewicowych intelektualistów, w których dominowało przesłanie ideałów sprawiedliwości, prawdy i wiary oraz przybliżał polityczny program, oparty na głębokiej, moralnej postawie człowieka. Pojawiające się ostre polemiki pomiędzy zwolennikami poglądów prawicowych i lewicowych ostatecznie zniechęciły go do dalszej pracy i w 1947 roku opuścił redakcję pisma, skupiając się na twórczości literackiej.

W 1957 roku Albert Camus otrzymał Nagrodę Nobla za twórczość, która „z powagą jasnym wzrokiem oświetla problemy ludzkiego sumienia naszych czasów”. Ostatnie lata życia spędził pracując nad powieścią „Pierwszy człowiek” oraz przygotowując się do objęcia funkcji dyrektora teatru w Paryżu. Jego życiowe plany przekreśliła nieoczekiwana śmierć. Zginął 4 stycznia 1960 roku w wypadku samochodowym pod Paryżem razem ze swym wieloletnim przyjacielem i wydawcą, Gallimardem.

FILOZOFIA
Albert Camus uznawany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli egzystencjalizmu, chociaż on sam zawsze bronił się przed takim twierdzeniem, obawiając się zaszufladkowania. W jego dziełach widać zresztą z postępem czasu ewolucję poglądów od postawy buntu i heroicznego trwania, które jest tematem Mitu Syzyfa, aż do głębokiego humanizmu, któremu najpełniejszy wyraz daje w Dżumie.

Absurd
Punktem wyjścia rozważań Camusa był dysonans między istnieniem bytu ludzkiego i istnieniem świata. Z dysonansu tego wynika fakt, że człowiek doświadczając świata, doświadcza absurdu, samemu stając się bytem absurdalnym. Rodzi się on z konfrontacji „ludzkiego wołania i milczenia świata”, ludki głód absolutu zderza się z nieuchronnością śmierci i chaosem świata. Codziennie uderza nas bezsensowność naszej egzystencji, jej nieprzystawanie do okoliczności. Camus w tym punkcie poświęcał wiele uwagi problemowi samobójstwa jako rozwiązania tej sytuacji. Człowiek doświadczając absurdalności świata musi sobie odpowiedzieć na pytanie, czy życie jest warte przeżycia, innymi słowy, jaki jest w tym wszystkim sens. Człowiek potrzebuje zapewnienia o sensowności jego egzystencji. Camus odrzucał jednak rozwiązania religijne jako niewystarczające. Odrzuca jednak również i samobójstwo jako kapitulację. Człowiek nie powinien uciekać przed niezrozumiałym, ale żyć w świadomości absurdalnej i starać się żyć życiem jak najgodniejszym i jak najpiękniejszym.

Bunt
Postawa taka wymaga jednak buntu przeciwko zastanej rzeczywistości. Bunt jest jednoczesnym powiedzeniem „nie” i „tak”: sprzeciwiając się absurdowi, należy przyjąć jakiś system wartości. Konsekwentnie zachowując ateistyczną wizję świata, Camus podkreśla znaczenie sprzeciwu wobec absurdu świata, jego okrucieństwa, niesprawiedliwości jako jedynej szansy na nadanie życiu sensu. Filozof rozumiał, że ulegając absurdowi uzasadnienie mogą znaleźć najgorsze ludzkie uczucia i czyny, jak to można było obserwować w systemach totalitarnych – bo przecież jeśli wszystko jest absurdalne, a żadne wartości nie mają sensu, to wszystko wolno. Bunt zatem oznacza uznanie wartości, w imię których będziemy się buntować. Bunt jest obudzeniem ludzkiego „ja”, wejściem w przestrzeń wolności. Nie ma jednak wolności jednostki bez wolności we wspólnocie, stąd zasada solidarności. Odrzucając kategorię sacrum, Camus uzasadniał istnienie norm etycznych właśnie dzięki solidarności z innymi. Camus przestrzegał jednak przed rewolucją, sprzeciwiając się zabijaniu i uciskowi w imię tworzenia raju na Ziemi – rewolucje odrzucają racje buntu, granicy i miary. Prawdziwy bunt broni człowieka przed wciągnięciem w świat radykalnej rewolucji, gdzie nie ma już miejsca na wolność, lecz pojawia się przestrzeń absolutnej niesprawiedliwości.
Odpowiedzialność
Świadomość absurdalna i bunt dają człowiekowi szansę na odzyskanie wolności. Związana jest z tym jednak odpowiedzialność. Odrzucenie tej odpowiedzialności skutkuje upadkiem lub tyranią. Brak solidarności, egoizm skazuje bunt na niepowodzenie, bo przecież wolność jednostki jest związana z wolnością wspólnoty. Camus zdawał sobie sprawę, że wolność człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność innego. Jako sposób na udźwignięcie odpowiedzialności zaproponował więc postawę humanistyczną, za najwyższą wartość uznającą dobro innego człowieka, ponieważ szanowanie cudzej wolności pozwoli nam rozszerzyć wolność własną.

TWÓRCZOŚĆ
Jako powieściopisarz i dramaturg, teoretyk polityczny i moralista, Albert Camus po II wojnie światowej stał się rzecznikiem swego pokolenia i mentorem literatów oraz filozofów nie tylko we Francji, ale także w Europie i na świecie. Jego pisma, dotyczące głównie izolacji człowieka w obcym mu wszechświecie, wyobcowania jednostki, problemu zła oraz ostateczności śmierci, dokładnie odzwierciedlały poczucie alienacji i rozczarowanie powojennych intelektualistów oraz społeczeństwa. W dziejach literatury zapisał się jako twórca i propagator powieści egzystencjalnej i jako czołowy przedstawiciel egzystencjalizmu. Choć sam dostrzegał we współczesnym mu świecie wszechobecność nihilizmu, w swych utworach dążył do obrony takich wartości, jak prawda i sprawiedliwość. W nieukończonej powieści: „Pierwszy człowiek”, zarysował kontury liberalnego humanizmu, w którym odrzucał aspekty dogmatyczne chrześcijaństwa i marksizm.

Spuścizna literacka Camus jest spójna w poglądach, ale różnorodna w formie. Wśród jego utworów odnaleźć można powieści (Obcy, Dżuma, Upadek), dramaty (Kaligula, Nieporozumienie, Stan oblężenia, Sprawiedliwi), opowiadania (zbiór Wygnanie i Królestwo), a zwłaszcza eseje (Mit Syzyfa, Listy do przyjaciela Niemca, Człowiek zbuntowany, Artysta i jego epoka). Do jego dzieł filozoficznych zaliczane są również Notatniki z lat 1935-1959.

Całą twórczość Camusa można dzielić według wielu kryteriów, z których najbardziej chyba znane są dwa tryptyki: Mit Syzyfa, do którego zaliczają się Mit Syzyfa, Obcy i Kaligula, oraz Mit Prometeusza: Człowiek zbuntowany, Dżuma, Nieporozumienie. Wynika on z różnic poglądów, prezentowanych w tych dziełach. Bohaterowie „syzyfowi” skupieni są na swojej egzystencji, ich bunt jest buntem samotnym, spotykającym się z niezrozumieniem. Bohaterowie „prometejscy” swój bunt przejawiają w miłości i poświęceniu na rzecz innych, niezgodzie na okrucieństwo świata.

Obcy to pierwsza powieść Camusa, napisana w 1940 r. Można ją postrzegać jako przestrogę przed nihilizmem. Jej główny bohater, Mersault, to mieszkający w Algierze urzędnik, prowadzący wyjątkowo monotonny tryb życia. Jakiekolwiek zaburzenie jego rutyny budzi w nim dyskomfort. Jest człowiekiem pozbawionym uczuć i wartości: na pogrzebie swojej matki nie czuje nic poza zmęczeniem, a zakochaną w nim kobietę traktuje jak przedmiot. Pewnego dnia spotyka na plaży nieznajomego Araba i bez żadnego głębszego powodu strzela do niego. Swój obojętny stosunek do świata podtrzymuje podczas procesu i pobytu w więzieniu. Nie podejmuje żadnej próby obrony, ignoruje nalegania o skruchę, odrzuca pomoc księdza. Mersault od początku ma świadomość absurdalną, zdaje sobie sprawę z przypadkowości ludzkiego losu. Jego postawa nie jest jednak pełnym buntem, ponieważ mówiąc „nie” absurdowi świata, nie mówi jednocześnie „tak” wartościom, pogrąża się w nihilizmie. Jedyne, co nadaje sens jego egzystencji, jest szukanie granicy absurdu. Przekracza ją, popełniając akt bezsensownego zła. W obliczu tego czynu Mersault rezygnuje z poszukiwania sensowności egzystencji i wybiera śmierć.
Kaligula to wydany w 1944 r. dramat przedstawiający historię rzymskiego cesarza. Młody władca uświadamia sobie absurd po śmierci ukochanej siostry (z którą łączył go zresztą związek kazirodczy) – absurdem jest to, że „ludzie umierają i nie są szczęśliwi”, ludzka egzystencja nie ma więc sensu. Istnieje brak związku między porządkiem bytu i porządkiem powinności, logiką i moralnością. Świadomość tego staje się nie do zniesienia, człowiek uświadamia sobie swoją bezsilność, odpowiedzialność, której nie jest w stanie podołać. Kaligula pozornie buntuje się przeciw temu, odrzucając moralność, a naczelną wartością ustanawiając pogardę i wprowadzając rządy tyranii. Camus ukazuje tutaj patologię rewolucji, do której może doprowadzić złe rozumienie idei buntu: nie może on polegać na odbieraniu wolności innym. Działania Kaliguli można jednak odczytać również jako poświęcenie, którego dokonuje, aby uświadomić poddanym znaczenie wartości i zagrożenia płynące z nihilizmu: prowokuje zawiązanie przeciwko sobie spisku, a wynikająca z tego jego śmierć to przywrócenie światu moralności.

Upadek, ostatnia ukończona powieść Camusa (1956), zajmuje się kwestią odpowiedzialności człowieka wobec jego wolności. Utwór składa się z serii monologów samozwańczego Jeana – Baptiste Clemence’a, rozmyślającego nad swoim życiem w obecności nieznajomego. W formie przypominającej spowiedź, Clemence opowiada o jego sukcesie, kiedy to był bogatym paryskim adwokatem, cieszącym się wielkim szacunkiem wśród jego współpracowników, także o jego kryzysie, i wreszcie o spadku z piedestału świetności w otchłań najgorszych dzielnic Amsterdamu. Jednym z naczelnych problemów związanych z ludzką odpowiedzialnością jest kwestia winy. U głównego bohatera przejawia się ona w egoizmie i hipokryzji towarzyszących jego udanemu życiu paryskiego adwokata. Wydaje mu się, że „osiągnął cel wyższy niż pospolity karierowicz i ten kulminacyjny punkt, gdzie cnota żywi się już tylko sobą” – żyje wyłącznie dla innych, pomaga biednym i nieprzystosowanym. Nie pomaga jednak dziewczynie, która na jego oczach rzuca się z mostu. Bagatelizuje to zdarzenie, ale kilka lat później wspomnienie to powraca do niego, kiedy na tym samym moście słyszy dobiegający z nieustalonego źródła śmiech. W tym momencie uświadamia sobie, że tak naprawdę był egoistą, jego działania były wyłącznie na pokaz, aby udowodnić swą wyższość nad innymi. Postanawia uwolnić się od takiej egzystencji, podejmując bunt. Nie robi jednak tego właściwie, pogrążając się w nihilizmie i rozpuście. Brak opiewanej przez Camus solidarności ukazuje w opisie przeżyć jako więźnia obozu niemieckiego w Afryce Północnej podczas II wojny światowej. Wybrany przez współwięźniów na lidera, ignoruje ich potrzeby, doprowadzając do częściowej zagłady ich wspólnoty. W końcowej refleksji bohater mówi swojemu rozmówcy, że jedynym sposobem na sprostanie wymogom świata absurdalnego jest postawa „sędziego-pokutnika”, według której należy odrzucić wolność, aby uniknąć odpowiedzialności za okrucieństwo świata, a ludzkość można oceniać tylko przez pryzmat winy - Clemence poddaje się stałemu osądowi samego siebie, jak i innych, poświęcając swój czas na przekonywaniu pozostałych o ich bezwarunkowej winie. Jak widać, jego bunt nie przyniósł mu wolności, ponieważ nie zniósł związanej z nią odpowiedzialności: zamiast solidarności proponuje innym wyłącznie oskarżenie.