Barok.

BAROK, kierunek w kulturze eur. XVII i 1. poł. XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w 2. poł. XVI w.; objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Słowo b., o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt, W. Lbke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji b. przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wlfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy b. jako stylu lit. użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893). O b. jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad b. wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społ. i życia społ. w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach nar. (problematykę b. w krajach słow. podjęli E. Angyal, D. ievsky). A. Hauser wyróżnił b. dworsko-katol. i mieszcz.-protest. — pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekor.), drugi klasycyst. (gł. we Francji). Kultura b. kształtowała się pod wpływem sporów rel. (reformacja i kontrreformacja), teol. (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filoz. (krytyka filozofii klas. i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyr. sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. Wsferze rel. wyrazem b. stała się tzw. pobożność barok., odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary.

Literatura. Oprócz elementów uniwersalnych, charakterystycznych dla całej kultury eur., w b. wystąpiły zjawiska artyst. specyficzne dla poszczególnych kultur nar., takie jak: marinizm we Włoszech, konceptyzm we Włoszech, Hiszpanii, gongoryzm w Hiszpanii, eufuizm w Anglii, prciosit we Francji. Tendencje b. kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artyst. renesansu. Współistnienie estetyki klas. i barok. należy do szczególnych znamion epoki. Ścieranie się tradycji antyku i średniowiecza, dążność do asymilacji pierwiastków różnych kultur (gł. wpływy orientalne), przyswajanie motywów lud. złożyło się na istnienie antynomicznych tendencji. Sensualizm i idealizm znalazły harmonijne powiązanie w poezji mistycznej, łączącej upojenie boskością ze zmysłowym doświadczaniem rzeczywistości; znamienny jest wpływ mistycyzmu hiszp. (św. Teresa z vila, św. Jan od Krzyża) na literaturę b. (ang. metafizyczni poeci, gł. J. Donne; P. Calderón); z wysublimowanym spirytualizmem współistniała poezja opiewająca uroki doczesnego życia (Adonis G. Marina). W estetyce b., opartej na tezie o niewytłumaczalności i subiektywizmie piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu (m.in. współistnienie wątków mitol. i bibl., realist. i naturalist.-makabrycznych obok fantast., humoru obok uduchowienia rel.). Znamienna dla b. chęć olśnienia i zadziwienia odbiorcy prowadziła do bogactwa, ozdobności i niezwykłości wypowiedzi poet. — cech osiąganych dzięki mnożeniu wyszukanych metafor, sięganiu do repertuaru figur retorycznych, komplikowaniu struktur składniowych ( inwersja), poszerzaniu słownictwa o elementy pot., gwarowe, obcojęzyczne ( makaronizm). Wśród gatunków tendencje b. najpełniej wyrażał dramat; jego prekursorem był W. Szekspir, gł. reprezentantami: Lope de Vega, Calderón. Uprawiano sztuki dram. o charakterze rel. ( autos sacramentales, misteria), dworskim (tzw. tragikomedia-balet, klasycyst. tragedia i komedia), lud.-jarmarcznym ( commedia dell’arte), tzw. tragedię grozy oraz operę. Do charakterystycznych gatunków należały: konceptystyczna liryka (Marino, L. de Góngora), epos rycersko-fantast. (wzór: poematy T. Tassa i L. Ariosta), romans pasterski, powieść łotrzykowska. W Polsce wczesny b. przejawiał się w metafizycznej poezji M. Sępa Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego; lirykę reprezentował M.K. Sarbiewski, dworską poezję — J.A. Morsztyn, komedię — S.H. Lubomirski, epikę rycerską — W. Potocki i S. Twardowski; był uprawiany romans (W. Potocki), bujnie rozwinęło się pamiętnikarstwo (J.Ch. Pasek); w kaznodziejstwie ważną rolę odegrał P. Skarga; charakterystyczny był rozkwit okolicznościowej literatury polit., w której przejawiał się tzw. szlachecki folklor. W b. polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tzw. b. sarmacki), a typowym wyrazem jego rel.-rycerskich tendencji była Psalmodia polska W. Kochowskiego. W swoistej opozycji, kulturowej i lit., wobec b. sarmackiego pozostawał mieszcz.-plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej.

Teatr. W okresie b. dokonał się w teatrze (zapoczątkowany w XVI w.) jeden z najważniejszych przełomów — przejście od sceny symultanicznej do sceny sukcesywnej. Ukształtował się wówczas we Włoszech, panujący do czasów obecnych, typ stałej sceny pudełkowej, budowanej w zamkniętym pomieszczeniu, oddzielonej od widowni (amfiteatralnej, później lożowej) ramą sceniczną i kurtyną. Scena taka służyła wystawnym przedstawieniom dram., następnie operze; stosowano na niej malowane dekoracje iluzjonistyczne, wymieniane za pomocą stale udoskonalanej maszynerii ( prospekt, kulisy), stwarzające złudzenie perspektywy i bogactwo efektów wizualnych (kinetycznych, świetlnych, barwnych) i akust.; ich projektantami byli architekci i inżynierowie, m.in. we Włoszech — G.B. Aleotti (Teatro Farnese w Parmie), G. Torelli, G. Parrigi, Bibienowie, w Anglii — I. Jones, w Niemczech — J. Furttenbach. Ten typ teatru, dzięki wł. budowniczym i licznym propagatorom, upowszechnił się w XVII w. w całej Europie, jak również pochodząca z Włoch commedia dell'arte. Jednocześnie rozwijały się teatry rodzime; niektóre z nich korzystały jeszcze ze średniow. sceny symultanicznej (widowiska rel., np. autos sacramentales), inne, np. widowiska szekspirowskie w Anglii, rozgrywały się w budynku teatr. o oryginalnej konstrukcji arch. (scena elżbietańska); teatry lud. za pośrednictwem wędrownych zespołów wł. ulegały wpływom commedia dell'arte (fr. teatr jarmarczny); teatry dworskie wzorowały się najczęściej na osiągnięciach sceny wł. i teatru operowego (zwł. w Hiszpanii i Anglii, np.  maski). Ukształtowały się ponadto nowe rodzaje widowisk, np.  pantomima w Anglii, Haupt-und Staatsaktionen w Niemczech i Austrii.

BAROK, kierunek w kulturze eur. XVII i 1 poł. XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w 2 poł. XVI w.; objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Słowo barok, o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt, W. Lbke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wlfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy barok jako stylu lit. użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893). O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społ. i życia społ. w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach nar. (problematykę baroku w krajach słow. podjęli E. Angyal, D. ievsky). A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katol. i mieszczańsko-protest.; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekor.), drugi klasycyst. (gł. we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów rel. (reformacja i kontrreformacja), teol. (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filoz. (krytyka filozofii klas. i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyr. sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze rel. wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barok. odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary.

Literatura tego okresu wykazująca związki z eur. zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renes. (J. Kochanowski) i kultury sarmackiej; u źródeł jej rozwoju był kryzys renes. wizji świata, pojmowanie życia ziemskiego jako epizodu przed wiecznością oraz spór o nową filozofię człowieka i podstawowe wartości; wyrosły z niego 2 przeciwstawne nurty — metafizycznej poezji rel., dociekającej sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka, dla którego znamienny stał się autobiografizm z motywem konwersji (M. Sęp Szarzyński Rytmy 1601, S. Grabowiecki, D. Naborowski) oraz poezji „światowych rozkoszy” (H. Morsztyn, młody K. Twardowski, Sz. Zimorowic; później J.A. Morsztyn — uznany za mistrza stylu barok., pierwszy w Polsce przedstawiciel konceptystycznej poezji), stawiającej sobie za cel utrwalenie szybko przemijających fascynacji bogactwem i urodą świata doznawanego zmysłami, opiewającej miłość jako największą wartość. W tym czasie wyodrębnił się też mieszczańsko-plebejski zespół anonimowych utworów literatury sowizdrzalskiej; mieszczańscy pisarze kwestionowali uznane wartości i autorytety, ukazywali konflikty społ. i obyczajowość warstw niższych (J. Jurkowski, Jan z Kijan), zwracali uwagę na heroizm pracy fiz. (W. Roździeński Officina ferraria 1612).

Literaturę epoki zdominował szeroki nurt sarmackiej poezji ziemiańskiej, w której pierwiastek metafizyczny (S. Grochowski, K. Miaskowski) oraz zmysłowość i konkretność obrazu świata (zwł. w twórczości W. Potockiego) były podporządkowane tradycyjnym ideałom harmonii i umiaru (P. Kochanowski, A. i P. Zbylitowscy). Satyrę obyczajową i społ. uprawiali K. i Ł. Opalińscy. Odrębne miejsce zajmowała liryka poetów ariańskich (Z. Morsztyn — łączył motywy rel. z erotycznymi, stworzył odmianę liryki żołnierskiej o wymowie antywojennej) i moralno-społ. poezja Potockiego. Z ożywienia wzorów rycerskich wyrosły próby nar. epopei, z długo potem popularną kreacją bohatera, obrońcy zarazem ojczyzny i wiary (Transakcja wojny chocimskiej Potockiego, powstała 1670; S. Twardowski, W. Kochowski); zainteresowanie epiką wyraziło się także w przekładach (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona T. Tassa, tłum. P. Kochanowskiego 1618, dzieła Wergilego); próbowano również przekładać twórczość dram. (utwory Seneki, J. Racine'a, Cyd P. Corneille'a, tłum. J.A. Morsztyn 1660). Bujnie rozkwitła proza fabularna i pamiętnikarska (arcydzieło J.Ch. Paska Pamiętniki, powstałe 1690–95, wyd. 1836). Erudycyjny dyskurs wprowadził do formy romansu S.H. Lubomirski. W żywotnej w baroku poezji łac. rozgłos eur. zyskał M.K. Sarbiewski, zw. chrześc. Horacym. Literatura popularna obejmowała lirykę oraz formy dram.: misteria, intermedia; wśród utworów teatru ulicznego szczególne miejsce zajęła J. Gawatowicza Tragedia, albo Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela (wyst. 1619); typ pol. komedii szlacheckiej stworzył P. Baryka (Z chłopa król wyst. 1633). W czasach saskich, w których nastąpił schyłek pol. baroku, narastały prekursorskie zjawiska oświecenia (S. Konarski, F. Bohomolec, E. Drużbacka, W. Rzewuski, krąg biblioteki Załuskich), jednakże jeszcze w XVIII w. pojawili się wybitni twórcy późnobarok., jak J. Baka i K. Ben
isławska.