Mitologia.

Informacje ogólne
Grecji starożytnej religia, religia politeistyczna. Forma, którą przyjęła w klasycznym okresie kultury greckiej (V p.n.e.-IV p.n.e.) była wynikiem wielowiekowych przekształceń i nawarstwień, w których dużą rolę odegrał wpływ kultur wschodnich, Krety, a także twórczość poetów greckich (głównie Homera, Hezjoda i tragików greckich).
Początkowy okres rozwoju wierzeń
Zawiązek religii greckiej stanowiły wierzenia pierwotne autochtonicznej ludności śródziemnomorskiej, na które nałożyły się wierzenia przyniesione przez plemiona indoeuropejskie, m.in. kult Zeusa. Grecy dostając się w sferę wpływów kulturalnych Krety przejęli z religii Minojczyków kult bogini - matki, którą prawdopodobnie utożsamiali z Demeter. Ponadto przejęli rodzaj miejsc kultu (szczyty gór, groty, polany leśne i święte gaje) oraz formy niektórych obrzędów religijnych: ofiary, modlitwy, procesje i agrony, które na gruncie greckim były ulubioną formą oddawania czci bogu (igrzyska greckie). Charakterystyczną cechą religii okresu mykeńskiego był brak posągów, świątyń i kapłanów, obrzędy sprawowali ludzie świeccy.
Wobec rozdrobnienia politycznego Grecji jej religia nie tworzyła organicznej całości. W każdym państewku oprócz uznawanego powszechnie głównego bóstwa (np. Zeusa) czczono liczne bóstwa lokalne, bliższe danej społeczności, m.in. bóstwa opiekuńcze (Atenę w Atenach, Herę w Argos), domniemanego lub rzeczywistego założyciela miasta - herosa lub niższe bóstwa uznane za protoplastów rodów. Zjawiskiem ogólnym był kult domowego ogniska, któremu patronowała Hestia. Obrzędy religijne towarzyszyły wielu funkcjom społecznym. Do większego znaczenia w świecie greckim doszły ośrodki związane z wyrocznią (np. Apollina w Delfach) i igrzyskami (np. ku czci Zeusa w Olimpii).
+ Powstanie i rozwój mitów greckich
Migracje ludności sprzyjały pojawianiu się nowych bogów, którzy wchodzili do panteonu greckiego w charakterze członków rodziny boskiej, z określonym zakresem działania. Wokół nowych bogów powstawały mity, adekwatne do potrzeb danego środowiska, rozpowszechniane przez wędrownych śpiewaków, co doprowadziło do chaosu w mitologii i niejednokrotnie do funkcjonowania kilku sprzecznych ze sobą wersji mitów. Budzenie się świadomości jedności narodowej wśród Greków przyczyniło się do ujednolicenia dotychczasowych wierzeń.
Pewien ład w mitologii greckiej zaprowadził Hezjod (VIII/VII w. p.n.e.), który w swojej Teogonii przedstawił genealogię bogów i powstanie świata. Wg. jego teorii na początku był Chaos, niezmierzona przestrzeń, z której wyłoniła się Gaja (Ziemia), Tartar (Otchłań podziemna) i Eros (Miłość), z Gai wyłonił się Uranos (Niebo) i była to pierwsza para bogów. Mieli licznych potomków, których Uranos strącił do Tartaru, pozostawiając jedynie swoich ulubieńców - Tytanów. Gaja, mszcząc się na Uranosie, nakłoniła najmłodszego z Tytanów - Kronosa, aby strącił z tronu ojca i sam objął władzę nad światem. Wraz z siostrą Reą dał on początek nowej generacji bogów, m.in. Hestia, Demeter, Hera, Hades, Posejdon. Dzieci te Kronos zaraz po urodzeniu połykał, bojąc się, aby któreś z nich nie strąciło go z tronu. Gdy urodził się Zeus Rea podała Kronosowi zamiast dziecka kamień w powijakach, który połknął. Zeus wychowywał się w ukryciu na Krecie, a gdy dorósł, strącił ojca z tronu i zmusił go do wyrzucenia z siebie połkniętych wcześniej dzieci.
Razem z rodzeństwem Zeus podjął walkę z Tytanami, którzy pokonani strąceni zostali do Tartaru, a Zeus ze swą rodziną zapanował na Olimpie. Nowymi bogami byli: rodzeństwo Zeusa - Posejdon, Hades i Hera, która została zarazem jego małżonką, Hestia, Demeter z córką Persefoną i dzieci Zeusa: Atena - bogini mądrości, Apollo - bóg światła i piękności, Artemis - bogini łowów, Hefajstos - bóg ognia, Ares - bóg wojny, Afrodyta - bogini miłości i Hermes - poseł bogów. Liczba dwunastu bogów olimpijskich ustanowiona została znacznie później, za sprawą wyroczni delfickiej.
Władza nad światem podzielona była między trzech braci, Hades panował nad światem podziemnym, Posejdon nad morzem, a Zeus w niebie. Nad ziemią panowali wszyscy trzej wspólnie, ale główną władzę sprawował najpotężniejszy z bogów - Zeus. Prócz bogów olimpijskich istniał cały szereg bóstw mniejszych i większych, zamieszkujących ziemię, niebo i podziemia. Religia Greków wiązała się ściśle z życiem człowieka i przyrody, która go otaczała. Grek w każdym przejawie życia widział obecność bóstwa albo jego ingerencję.
Okres hellenistyczny
Zdaniem Greków bogowie tak jak i ludzie wyposażeni byli w dodatnie i ujemne cechy, uchodzili wprawdzie za nieśmiertelnych, lecz nie za wszechmocnych i tak jak ludzie podlegali przeznaczeniu (Mojra). Grecy widzieli w nich swych opiekunów, zabiegali o ich względy i otaczali czcią. Z kultem bóstw wiązali wiele świąt i uroczystości. Bogowie ich zdaniem wchodzili w związki ze śmiertelnymi, a więc ludzie mogli być dziećmi bogów (stąd od czasu Aleksandra Wielkiego myśl o boskim pochodzeniu panujących).
Z dawna istniał u Greków kult zmarłych, z którym wiązała się wiara w życie pozagrobowe. W czasach Homera wierzono, iż dusza człowieka po śmierci ciała przebywa w Hadesie, bez świadomości swojego istnienia. Od VI w. p.n.e. pojawiło się przekonanie o samodzielnym życiu duszy, dążącej do czystości i wieczności. Zaczęto wierzyć, że każdy zły czyn zostanie w podziemiach ukarany i że zmarli mają świadomość tego, co się dzieje na świecie. Podboje Aleksandra Wielkiego i zmiany, jakie zaszły we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie hellenizmu, dotknęły również spraw religijnych. Wyraziło się to m.in. w przejmowaniu niektórych kultów wschodnich, rozpowszechnianiu się judaizmu (prozelityzm), w tzw. synkretyzmie, czyli stapianiu się różnych kultur i bóstw w jedno, z tendencją utworzenia jednego, ale nie jedynego bóstwa.
Chcąc zjednoczyć niejednolite i wieloplemienne społeczeństwo władcy hellenistyczni zaczęli wprowadzać kult osoby panującego. Charakterystyczny dla tego okresu był także kult bogini losu - Tyche oraz babiloński kult gwiazd i planet, którym przypisywano wpływ na bieg wydarzeń. Wiara w przeznaczenie skłaniała Greków do badania woli bogów. Początkowo za pośrednictwem wyroczni, potem poznanie przyszłego losu miała ułatwiać astrologia, a zapobiec niepomyślnym przypadkom gnoza, posługująca się w niższych formach magią. Wyrazem racjonalizujących tendencji w hellenizmie były poglądy Euhemera (IV/III w. p.n.e.), dotyczące pochodzenia bogów. Widział w nich ubóstwione wybitne jednostki zamierzchłych czasów (myśl ta znalazła oddźwięk w poglądach racjonalistycznych XVIII w.). Wszystkie te wierzenia nie zaspokajały jednak ówczesnych dążeń ludzkich - potrzeby szczęścia. Jedni szukali go w radościach życia doczesnego, inni w panujących systemach filozoficznych, wielu widziało je w życiu pozagrobowym. Drogę do szczęścia pozagrobowego wskazywały religie misteryjne. Na tym podłożu znalazł licznych wyznawców chrześcijaństwa, który rozwijał się w okresie cesarstwa rzymskiego.

MITOLOGIA

Gaja, w mitologii greckiej, Matka-Ziemia, która wyłoniła się z Chaosu, uosobienie płodności i macierzyństwa. Z Gai wyłonili się bogowie: Uranos (Niebo) i Pontos (Morze). Wraz z Pontosem Gaja spłodziła bóstwa morskie, z Uranosem - plemię tytanów, cyklopów i gigantów.
Pomogła swojemu synowi Kronosowi zawładnąć światem, a Rei, swojej córce i małżonce Kronosa doradziła, jak uratować Zeusa przed ojcem, który pożerał swoje dzieci. Kult Gaji - żywicielki całej natury był szeroko praktykowany w Grecji. W ofierze Gaji składano czarną owcę. Ośrodki kultu: Dodona, Ateny, Sparta.

Eros, w mitologii greckiej, bóg miłości, identyfikowany z rzymskim Amorem i Kupidynem (Kupido). Występuje dopiero u Hezjoda jako jedno z najstarszych bóstw, które - wraz z Ziemią (Gają) - stanowiło siłę ożywiającą pierwotne formy istnienia. Powstanie Gai i Erosu traktuje Hezjod jako równoczesne i równorzędne z istnieniem Chaosu.
Później przedstawiano go jako syna Aresa i Afrodyty. Wyobrażano go jako pięknego, młodego chłopca (niemal dziecko) o złotych skrzydłach, z łukiem i strzałami. Ku czci Erosa obchodzono co 4 lata w Tespiach święta zwane Erotia.
Platon w Uczcie słowami Sokratesa określił Erosa jako "powszechne dążenie do wiecznego posiadania dobra", Arystofanes jako "dążenie do jedności i doskonałości", identyfikując go z popędem płciowym, jako "nieświadome dążenie do nieśmiertelności".

Uranos (mitologia grecka), personifikacja nieba. Syn i małżonek Gai. Ojciec bardzo licznego potomstwa (tytani, cyklopi i sturęcy), które strącił do Tartaru. Na prośbę Gai okaleczony i pozbawiony władzy przez syna, Kronosa. Z krwi Uranosa, spadłej na powierzchni morza, miała, wg jednej z wersji, powstać Afrodyta, zwana stąd Uranią.

Tytani i tytanidy (mitologia grecka), bóstwa starsze od greckich bogów olimpijskich. 6 córek i 6 synów Uranosa i Gai: Okeanos, Kojos, Krios, Hyperion, Japet, Teja, Rhea (Rea), Temida (Themis), Mnemosyne, Fojbe, Tetyda (Thetys) i Kronos. Kiedy Zeus, syn Kronosa i Rhei, sięgnął (zgodnie z przepowiednią) po władzę nad światem, doszło do straszliwej tytanomachii.
W wyniku walk tytani zostali pokonani piorunami Zeusa i strąceni do Tartaru. Temat często podejmowany w sztukach plastycznych (P.P. Rubens, A. Feuerbach

Tartar (mitologia grecka), najniżej położona i najstraszniejsza część świata podziemnego (Hadesu), w której przebywają pokonani przez Zeusa tytani i najwięksi grzesznicy, tacy jak Syzyf i Tantal.

Kronos, w mitologii greckiej, tytan, najmłodszy syn Uranosa i Gai. Być może przedhelleńskie bóstwo rolnicze. Za namową matki okaleczył ojca i pozbawił go władzy. Z małżeństwa z siostrą Reą urodziły się dzieci: Hestia, Demeter, Hera, Hades, Posejdon i Zeus, które Kronos połykał zaraz po urodzeniu, bojąc się spełnienia wyroczni o pozbawieniu go władzy przez syna. Zeus uratował się, bo Rea zamiast dziecka dała Kronosowi do połknięcia kamień. Zeus, gdy dorósł, zmusił ojca do zwrócenia połkniętego rodzeństwa, przy pomocy którego pozbawił go władzy i strącił do Tartaru. Kronos rządził (po pogodzeniu się z Zeusem) na Wyspach Szczęśliwych.
Okres jego panowania uchodzi za "złoty wiek" ludzkości. W Atenach obchodzono święta ku czci Kronosa zwane Kronia (w lecie), podczas których panowie i niewolnicy wspólnie ucztowali i bawili się. W sztuce przedstawiano Kronosa jako starca w narzędziem podobnym do sierpa w ręce i niekiedy mylnie utożsamiano Kronosa z bogiem czasu, Chronosem.

Rea, Reja, Rhea, w mitologii greckiej, tytanida, córka Uranosa i Gai, siostra i małżonka Kronosa. Matka Hestii, Demeter, Hery, Hadesa, Posejdona i Zeusa. Ponieważ Kronos połykał swoje dzieci, Rea uratowała małego Zeusa dając mężowi kamień zawinięty w pieluszki.
Utożsamiana w epoce rzymskiej z Kybele. Przedstawiano ją na wozie zaprzężonym w lwy. Na głowie nosiła diadem z wież obronnych.

Hestia, w mitologii greckiej, bogini ogniska domowego, czczona pierwotnie jako bóstwo bezpostaciowe. Od czasów Hezjoda uważano ją za pierworodną córkę Kronosa i Rei, jedno z 12 głównych bóstw olimpijskich.
Była pierwsza wzywana na świadka przysiąg i jej pierwszej składano ofiary w prytanejonie, budynku rady miasta, gdzie palił się święty ogień, jej poświęcony. Wspólne dla całej Grecji ognisko Hestii płonęło w Delfach. W Rzymie odpowiednikiem Hestii była Westa

Hera, w mitologii greckiej, bóstwo przedhelleńskie, jej imię oznacza "pani". Jako bóstwo olimpijskie - córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa (ich święte gody czczono uroczyście na wiosnę) razem z mężem sprawowała władzę nad ludźmi i niebem.
Czczona jako opiekunka małżeństwa i patronka położnic. Ze związku z Zeusem pochodzą dzieci: Ares, Hefajstos, Ejlejtyja i Hebe.

Hades,
1) w mitologii greckiej, bóg świata zmarłych. Syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona, Hery i Demeter, mąż Persefony córki Demeter, którą porwał od matki na wozie zaprzężonym w czarne rumaki i uprowadził w świat podziemny. Hermes odszukał ją, a Zeus nakazał uwolnienie. Rzymianie utożsamiali go z Plutonem.
Przedstawiano go jako brodatego mężczyznę w średnim wieku, z rogiem obfitości w dłoni. Poświęcono mu cyprysy (roślinnych strażników grobów) i narcyze, składano ofiary z czarnych owiec.
2) podziemne państwo zmarłych. Otoczone rzeką Styks, przecięte rzekami: Acheront (rzeka boleści, otoczona błotami i grzęzawiskami), Lete (rzeka zapomnienia), Kokystos (rzeka lamentu) i Flegeton. Przed wejściem do Hadesu roztacza się smutna równina, porosła z rzadka wierzbami i topolami okrytymi czarną korą.
Dusza chcąca się dostać do Hadesu musi przepłynąć wszystkie rzeki lub prosić Charona o przewiezienie. Naprzeciw nich w Hadesie wychodzi Kerberos (Cerber), potworne psisko o trzech paszczach. Pod zamkiem Hadesa znajduje się Tartar. Przed zamkiem straż trzymają Erynie.

Posejdon (mitologia grecka), jeden z najstarszych bogów greckich, pierwotnie prawdopodobnie bóstwo wód śródlądowych, które było też odpowiedzialne za trzęsienia ziemi. Największy kult odbierał na Peloponezie. Po zajęciu przez Greków wysp na Morzu Egejskim Posejdon stał się władcą mórz, opiekunem żeglarzy i rybaków.
Uzbrojony w trójząb (atrybut władzy) burzył morze, kruszył skały, ale i uśmierzał nawałnice (stąd epitety: Enosichton, Ennosgajos - "wstrząsający ziemię", Gajochos - "dzierżący ziemię"). Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa i Hadesa (z nimi dzielił władzę nad światem). Posejdon znany był z wielu związków z śmiertelnymi i nieśmiertelnymi, z których pochodziły olbrzymy (Polifem, Anteusz, Skiron).
Był ojcem cudownych rumaków: Arejona (z Demeter) i Pegaza (z Meduzą). W kulcie Posejdona często występowały też konie (ofiary, zawody konne). Posejdonowi poświęcone były: delfin, wół i sosna.
W sztuce Posejdon przedstawiany jest jako dojrzały mąż, podobny do Zeusa, często jadący na rydwanie zaprzężonym w morskie bóstwa (posąg Posejdona z Aten z VI w. p.n.e. Grupa z zachodniego przyczółka Partenonu - Spór Posejdona z Ateną - V w p.n.e. Brązowy posąg wyłowiony z morza w okolicy Artemizjum z V w. p.n.e. - wg. niektórych źródeł jest to posąg Zeusa, Rzymskie mozaiki). W sztuce nowożytnej Posejdon był częstym tematem w malarstwie i rzeźbie (fontanny barokowe).

Demeter, w mitologii greckiej córka Kronosa i Rei. Bóstwo ziemi uprawnej, głównie zbóż. Matka Persefony porwanej przez Hadesa.
Poszukiwała swojej córki przemierzając cały świat. Gdy dowiedziała się, kto jest sprawcą porwania, odmówiła pełnienia swoich boskich obowiązków na ziemi i spowodowała całkowite zaburzenie porządku świata. Niestety, zwrócenie córki okazało się niemożliwe, ponieważ zjadła ona ziarno granatu, co spowodowało uwiązanie jej na wzgórzu Tartar.
Zgodnie z wyrokiem Zeusa Persefona spędzała dwie trzecie roku wstępując na niebo z matką, a trzecią część roku w podziemiu (stąd pory roku).

Atena, w mitologii greckiej bogini wojny, rzemiosła, literatury, nauki, sztuki. Była córką Zeusa i Metis. Gdy Metis była w ciąży, Zeus połknął ją, gdyż Uranos i Gaja wyjawili mu, że jeśli Metis urodzi dziewczynkę, to po niej wyda na świat syna, który odbierze Zeusowi władzę na niebie. W terminie porodu Hefajstos z rozkazu Zeusa rozłupał bogu głowę, z której wyskoczyła uzbrojona we włócznię i egidę Atena. Okrzyk bojowy, jaki wydała, poruszył niebo i ziemię. Za miejsce narodzin A. przyjmuje się wybrzeże jeziora Tritonis w Libii. W walce przeciwko gigantom A. zabiła Pallasa (z którego skóry zrobiła sobie pancerz) i Enkeladosa (którego obezwładniła rzucając na niego Sycylię).
W wojnie trojańskiej (Iliada) opowiedziała się po stronie Greków (co było wynikiem jej gniewu na Parysa (który Afrodycie, a nie Atenie, przyznał jabłko “dla najpiękniejszej”), opiekowała się swoimi ulubieńcami Achillesem, Odyseuszem, Menelaosem, Diomedesem, Heraklesem (uzbroiła go, gdy heros podejmował swoje prace).
W Odysei spotykamy ją pod postaciami różnych śmiertelników, niosącą pomoc Odyseuszowi aż do jego powrotu na Itakę, co symbolizuje przewagę umysłu nad brutalną, bezmyślną siłą.
Powszechnie Atena uważana jest właśnie za boginię Rozumu, patronkę sztuki i literatury (zwłaszcza filozofii), a także rzemiosł: tkactwa, hafciarstwa. To pod jej kierownictwem zbudowano okręt Argo. Zarówno Atena, jak i Posejdon chcieli, by Attyka uznała ich zwierzchnictwo. Jednak dar Ateny - drzewo oliwne (przypisywano jej też wynalezienie oliwy z oliwek) - okazał się cenniejszy od słonego jeziora na Akropolu, które ofiarował Posejdon. Atena zyskała władzę nad Attyką. Miasta Sparta, Ateny, Megara, Argos uznawały Atenę za swoją patronkę.
W Troi czczono ją pod postacią starego posążka, zwanego Palladion, który ochraniał miasto i był gwarantem jego przetrwania (Palladion przechowywano w późniejszych czasach w Rzymie w świątyni Westy). Domeną władzy Ateny była wojna, zawsze kroczyła w pierwszych szeregach, dlatego nazywano ją Atene Promachos, ale jej kultowym przydomkiem był wyraz “Pallas” (być może od greckiego pllein = potrząsać dzidą). Atena pozostała dziewicą, choć Erichtoniosa uważa się za jej syna; narodził się on z ziemi zapłodnionej nasieniem Hefajstosa za sprawą Ateny. Jej atrybutami były: dzida, tarcza (egida) i hełm, wrzeciono; ulubione zwierzęta to sowa i kogut.
W Rzymie Atenę utożsamiano z Minerwą, której kult zaprowadził król Numa Pompiliusz. Postać Ateny stała się inspiracją dla Kallimacha: Hymn XXVIII do Ateny, Hymn na kąpiel Pallady; malowali ją S. Botticelli, A. Mantegna, Tintoretto, P.P. Rubens, Rembrandt.

Persefona, Kora, rzymska Prozerpina (mitologia grecka i rzymska), pierwotnie prawdopodobnie przedhelleńskie bóstwo wegetacji, utożsamione przez Greków z patronem kiełkowania ziarna, istniejącym w kulcie związanym z Demeter.
Persefona uważana była za córkę (po grecku kore) Demeter i Zeusa. Odgrywała dużą rolę w kulcie (misteria eleuzyjskie). Porwana przez Hadesa, stała się panią świata zmarłych. W tym czasie jej matka poszukiwała jej, przez co na ziemi zapanował nieurodzaj. Zeus nakazał, aby Persefona przez pół roku przebywała na ziemi z matką (okres wiosny i lata).
W wersji orfickiej mitu Persefona jest za sprawą Zeusa matką Dionizosa Zagreusa.
Mit o porwaniu Persefony stał się kanwą dla dramatów (J.W. Goethe), eposów (Klaudian) i wielu utworów poetyckich (m.in. P.B. Shelley, A.Ch. Swinburne), zainspirował muzyków (melodramat I.F. Strawińskiego, opery: C. Monteverdiego, J.-B. Lully'ego, G. Paisiella, C. Saint-Sansa

Artemida, w mitologii greckiej córka Zeusa i Latony, bliźniacza siostra Apollona, urodziła się na wyspie Delos; opiekunka świata roślinnego i zwierzęcego, pozostała wiecznie młodą dziewicą. Zajmowały ją głównie łowy, uzbrojona zawsze w łuk, którego używała przeciwko jeleniom, a także przeciwko ludziom. Przypisywano Artemidzie zsyłanie na rodzące kobiety nagłej i bezbolesnej śmierci. Wraz z innymi Olimpijczykami walczyła przeciw gigantom. Ofiarą jej mściwości padły dzieci Niobe; zabiła giganta Tityosa oraz Oriona i Akteona. Zagniewana na Agamemnona zesłała morską ciszę, która uwięziła flotę płynącą na Troję.
Wg przekazu zażądała złożenia ofiary z Ifigenii, córki Agamemnona, jednak w ostatniej chwili nie przyjęła ofiary, w miejsce dziewczyny podstawiła łanię, a Ifigenię przeniosła do Taurydy i uczyniła swoją kapłanką.
Kult Artemidy rozpowszechniony był w całej Grecji: w Sparcie, w Arkadii, w Laokonii, na górze Tajget, w Elidzie, w Delfach i przede wszystkim w Efezie, gdzie była słynna świątynia Artemidy – Artemizjon (zaliczana do siedmiu cudów świata). W Rzymie identyfikowano Artemidę z italską i łacińską Dianą, boginią świata i życia na ziemi.
Od VII w. p.n.e. postać Artemidy zaczęto personifikować jako Księżyc, identyfikowano ją z Hekate i z Selene; oddawano jej cześć jako zbawczyni ludzi (Soteira) i miast (Sosipolis), opiekunce małżeństw (Hymnia). Uważano ją za patronkę Amazonek. Przedstawiano Artemidę z łukiem i kołczanem pełnym strzał; poświęcone jej zwierzę to łania.
Artemida była inspiracją dla wielu twórców, m.in. dla Kallimacha (Hymn do Artemidy, 1. poł. III w. p.n.e.), Katullusa (utwór 34, poł. I w. p.n.e.), R. Brandstaettera (Śmierć na Wybrzeżu Artemidy), J. Wołoszynowskiego (Przygoda Akteona). Malarskie wizerunki Artemidy stworzyli: Tycjan, Correggio, L. Cranach mł., Tintoretto, J. Bruegel st., P.P. Rubens, Rembrandt, A. Renoir.

Hefajstos, w mitologii greckiej, bóg ognia i kowali. Syn Zeusa i Hery, utożsamiany z rzymskim Wulkanem. Małżonek Afrodyty. Urodził się tak brzydki, że Zeus strącił go z Olimpu na wyspę Lemnos. Upadek z takiej wysokości spowodował, że Hefajstos kulał. Hefajstosa wychowywały Tetyda i Eurynome.
Nauczył się sztuki kowalskiej i złotnictwa, które to umiejętności przekazywał ludziom. Z powodu swojego kunsztu został ponownie zaproszony na Olimp. W swojej kuźni pracował wraz z Cyklopami i sporządzał pioruny dla Zeusa.
Jego kult rozwinął się w okręgach, gdzie były czynne wulkany (Lemnos, Sycylia - Etna). Najważniejsze uroczystości poświęcone Hefajstosa to ateńskie Chalkeje, święto kowali obchodzone w październiku, oraz Lampadoforie, kiedy urządzano bieg z pochodniami.
Hefajstosa przedstawiano w sztuce jako brodatego mężczyznę w tunice rzemieślników z młotem lub obcęgami w dłoniach

Ares, w mitologii greckiej bóg wojny, syn Zeusa i Hery, jeden z 12 wielkich bogów olimpijskich, zaliczał się do drugiego ich pokolenia. Wg mitu Ares jako dziecko nie wykazywał żadnych talentów, dlatego został oddany na wychowanie jednemu z tytanów, który uczył go jedynie ćwiczeń fizycznych. Zamiłowanie Aresa do wojny, w której towarzyszyli mu zawsze jego synowie Fobos i Dejmos (Trwoga i Strach) oraz bogini Eris (Niezgoda), nie budziło sympatii ani bogów, ani ludzi. Bezmyślne upodobanie Aresa do walki przeciwstawiano odwadze Ateny i rozumnej sile Heraklesa.
W wojnie trojańskiej walczył po stronie Trojan; gdy znalazł się na wprost Diomedesa, zaatakował go, ale Atena odwróciła bieg włóczni i to Diomedes zranił Aresa. Wrogość między Ateną a Aresem była wielka, w czasie innej potyczki bogini ogłuszyła Aresa ogromnym kamieniem. Również Herakles zranił Aresa dwukrotnie. Gdy Ares zabił Halirrotiosa, gwałciciela swojej córki, stanął przed trybunałem złożonym z 12 bogów; wzgórze, na którym odbywał się sąd, nazwano później od jego imienia Areopagiem.
Z przygód miłosnych Aresa najbardziej znany jest jego romans z boginią Afrodytą. Dzieci zrodzone z jego licznych związków ze śmiertelniczkami były okrutne i gwałtowne. Kult Aresa nie był szczególnie rozpowszechniony w Grecji, za jego siedzibę uważano Trację, kraj, w którym podobno mieszkał lud Amazonek, córek Aresa.
W Rzymie utożsamiano Aresa ze staroitalskim bogiem Marsem. Przedstawiano go najczęściej w pancerzu i hełmie, uzbrojonego we włócznię, tarczę i miecz. Zwierzętami poświęconymi Aresowi były pies i sęp.
Postać Aresa pojawia się na obrazach pędzla: S. Botticellego, G. Romana, Tintoretta, P. Veronesego, P.P. Rubensa, D. Velzqueza, Rembrandta, J.L. Davida.

Apollo, Apollon, w mitologii greckiej bóg należący do pokolenia wielkich bóstw olimpijskich, syn Zeusa i Latony, brat Artemidy. Ciężarna Latona, ścigana gniewem zazdrosnej Hery, nigdzie nie mogła znaleźć miejsca na połóg. Jedynie wyspa Delos udzieliła jej schronienia, tam też powiła Latona Artemidę i Apolla. Zeus ofiarował synowi złotą mitrę, lirę i rydwan.
Apollo tuż po urodzeniu udał się do kraju Hyperborejczyków, następnie dotarł do Delf, gdzie zabił strzałami smoka Pytona (lub Delfyne), aby uczcić swój wyczyn ustanowił igrzyska pytyjskie; zawładnął wyrocznią Temidy i poświęcił trójnóg, na którym siedziała Pytia i wygłaszała swe przepowiednie. Opiewając to zwycięstwo mieszkańcy Delf po raz pierwszy odśpiewali pean - hymn ku czci Apolla. Przedstawiano go jako mężczyznę pięknego, skorego do romansów zarówno z nimfami (kochał Dafne, z Kyrene spłodził syna Aristajosa, z niewierną Koronis Asklepiosa), jak i kobietami śmiertelnymi (Kasandra, Marpessa) czy z młodzieńcami (Hiacynt, Kyparissos). Był patronem muz na Parnasie, połączył się z muzą Uranią i muzą Talią.
Apollo dwukrotnie był karany: po raz pierwszy za udział w spisku przeciwko Zeusowi - musiał wraz z Posejdonem służyć królowi Teb Laomedontowi i zbudować mury wokół miasta; po raz drugi po zabiciu cyklopów, gdy ośmielił się wystąpić przeciwko Zeusowi - za karę przez rok służył jako niewolnik u króla Admeta. Oczarowany grą Hermesa na lirze i flecie (aulosie), Apollo odkupił od niego instrumenty. Wg mitu obdarł żywcem ze skóry satyra Marsjasza.
Apollo, bóg muzyki i poezji, zsyłał natchnienie poetom, patronował wróżbiarstwu i sztuce lekarskiej, jako świetny wojownik swoimi strzałami przynosił śmierć szybką i bezbolesną. Zwierzęta poświęcone Apollowi to wilk, sarna, łabędź, kania, sęp, kruk, delfin; roślina to drzewo laurowe. W wojnie trojańskiej (Iliada) opowiedział się po stronie Trojan; za porwanie Chryzejdy, córki jego kapłana, zesłał na Greków zarazę; ochraniał w walce Parysa; to jego interwencji przypisuje się śmierć Achillesa.
Od VI w. p.n.e. zaczyna się kult Apolla jako Heliosa z przydomkiem Febus (Jaśniejący) i strażnika porządku moralnego. Stopniowo staje się bogiem religii orfickiej, obiecującej wiernym zbawienie i życie wieczne. W Rzymie kult Apolla pojawił się na początku V w. p.n.e. i został połączony z wyrocznią Sybilli z Kume. Oktawian August, pierwszy cesarz Rzymu, uznał Apolla za swego osobistego patrona, w 28 r. p.n.e. wzniósł na Palatynie świątynię boga. W Pieśni na stulecie Horacego, śpiewanej podczas igrzysk stuletnich w 17 r. p.n.e., Apollo i Artemida to bóstwa pośredniczące między Jowiszem a rzymskim ludem.

Afrodyta (mitologia grecka), bogini miłości i piękna, początkowo również płodności, opiekunka małżeństw, a także portów i żeglarzy. Jedno z głównych bóstw greckich, pochodzenia wschodniego (Asztarte). Według Homera córka Zeusa i Dione, wgedług Hezjoda zrodzona u brzegów Cypru z piany morskiej (greckie afrós), zroszonej krwią okaleczonego Uranosa. Żona Hefajstosa. Matka m.in. Erosa (ze związku z Aresem), Hermafrodyty (z Hermesem), Eneasza(z Anchizesem).
Do jej atrybutów należały m.in.: róża, mirt, zając, łabędź i gołąb. Główne ośrodki kultu: Cypr (Pafos, Amathus), wyspa Kytera, góra Eryks na Sycylii, Korynt, Ateny. Na jej cześć obchodzono Afrodyzje. W mitologii rzymskiej utożsamiona z Wenus. Najpiękniejsze wyobrażenia Afrodyty w sztuce starożytnej: Afrodyta z Knidos Praksytelesa, Afrodyta w ogrodach Alkamenesa, Wenus Medycejska, Wenus Watykańska, Wenus Kapitolińska, Wenus z Milo. Również temat nowożytnego malarstwa (S. Botticelli, Tycjan, Giorgione, Tintoretto, P.P. Rubens, N. Poussin, D. Velzquez), rzeźby (A. Canova) i muzyki (C. Orff).

Hermes, w mitologii greckiej, arkadyjski bóg dróg, podróżnych, kupców i złodziei. Pierwotnie czczony w usypiskach kamieni i słupach kamiennych (herma) wyznaczających szlaki komunikacyjne. Był również bóstwem płodności i opiekunem pasterzy i ich stad. Należał do 12 bogów olimpijskich.