Motyw wędrówki w literaturze antyku i średniowiecza

Wędrówka od zawsze stanowiła nieodzowną część życia człowieka. Czy to cielesna, czy to duchowa, była i jest wyrazem poszukiwań. Wędrowanie nie łączyło się tylko i wyłącznie z celem, wędrówka uczyła, poszerzała ludzką świadomość, kształciła charakter człowieka. Mogła być wywołana nienasyceniem, chęcią poszukiwania czegoś lepszego, doskonalszego, mogła być też ucieczką lub jakąś misją – zwykle była związana z opuszczeniem dotychczas zajmowanego miejsca, z porzuceniem dotychczasowych dóbr, czy też, w przypadku wędrówki duchowej, zmiany dawnych przyzwyczajeń, dawnego sposobu myślenia i postrzegania rzeczywistości. Celem takiej wędrówki było coś lepszego, trudno osiągalnego, poszukiwanie jakiegoś sensu rzeczywistości. Różnorodność motywów wędrówki w tekstach kultury nie pozwala na dokładne i jednoznaczne określenie jej znaczenia – lecz spróbujmy się jej przyjrzeć z bliska.

Z przykładem wędrówki spotykamy się w Biblii, w Księdze Wyjścia. Mojżesz, obdarowany przez Boga mocą czynienia cudów, miał przekonać lud Izraela, aby ten poszedł za nim. Wędrówka do Ziemi Obiecanej była ucieczką z niewoli, drogą do krainy „mlekiem i miodem płynącej”, do wiecznego szczęścia. Osiągnięcie celu nie byłoby możliwe bez czuwającego nad Izrealitami Boga, który daje się poznać jako dobry i sprawiedliwy, oraz przewodnika Mojżesza. Izraelici podążali za wizją lepszego świata, uwalniając się z rąk ciemiężyciela, zdając się na łaskę Pana. Po pewnym czasie przestali jednak mu ufać, zaczęli zwracać się przeciwko niemu – ten zaś okazał im wiele dowodów swej dobroci, stając się symbolem mądrości i wyrozumiałości. Historia tej wędrówki to historia dążenia człowieka do pewnych wartości, droga pełna wzlotów i upadków, kończąca się przymierzem z Bogiem.

Również średniowieczna Legenda o Świętym Aleksym mówi o dążeniu w kierunku Boga. Wędrówka ascety, który świadomie zrezygnował ze swojego dobytku i rodziny, miała być przykładem na pobożne życie, bezgraniczne oddania się Bogu i jego przykazaniom. Aleksy umartwia się, pielęgnuje swoją cnotę, znosi dzielnie wszelkie upokorzenia i cierpienia. Po śmierci nadaje się mu miano świętego – cel podróży, cel życia Aleksego został tym samym osiągnięty. Inaczej z kolei ma się rzecz w Boskiej Komedii Dantego, gdzie główny bohater podróżuje po zaświatach. W poemacie tym, droga do Boga, do moralnego oczyszczenia, wiedzie przez miłość. Dante dowiaduje się między innymi, że miłość Boga jest tak wielka, że przebacza on nawet grzesznikom, o ile ci wykażą chęć poprawy. Sam zresztą zauważa swoje błędy, uczy się rozpoznawać dobro i zło, wyzbywa się wad i osiąga swój cel – szczęście i pokój. Dzieje się tak dzięki zetknięciu z umarłymi, którzy wiedzą więcej i znają ukryty sens świata. Jest to wędrówka, w czasie, której człowiek się uczy i dorasta.

Boska komedia Dantego jest wizją wędrówki po świecie zmarłych, wędrówki, które rozpoczyna się od piekła - miejsca smutku, męki i kaźni, poprzez czyściec, a kończy się w niebie - miejscu absolutnego szczęścia. Głównym bohaterem jest Dante, który w Wielki Piątek 1300 roku spotyka ducha swojego mistrza Wergiliusza. Rzymski poeta proponuje wędrówkę po zaświatach, zaznaczając jednocześnie, że będzie się nim opiekował tylko w drodze przez piekło i czyściec, potem powierzając poetę osobie, w jego mniemaniu, godniejszej - czyli Beatrycze. Pomimo, że w niebie jest miejsce dla mędrców, Wergiliusz nie ma do niego przepustki, ponieważ jest nieochrzczony. Wejście do piekła poprzedzone jest przedsionkiem, w którym znajdują się cierpiące dusze ludzi, bezbarwnych za życia, obojętnych tzn. nieczyniących ani dobra, ani zła. Piekło właściwe ukazane jest jako stożek, którego wierzchołek znajduje się w głębi ziemi. Przed wejściem do dantejskiego świata grzeszników umieszczony jest napis Lasciate ogni speranza voi ch'entrate ( Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie ). Piekło u Dantego składa się z 9 kręgów (3x3), widoczna jest w nim hierarchizacja grzeszników. Mniejsi znajdują się na szczycie drabiny kręgów; więksi, jak Judasz, Brutus i Kasjusz znajdują się na samym dole w tak zwanych, trzech paszczach Lucyfera. Czyściec w wizji Dantego przedstawiony jest w formie góry stożkowej. Na samym szczycie znajdują się dusze najmniej grzeszne, na dole dusze najgorszych grzeszników. Dante i Wergiliusz w swojej wędrówce przez czyściec spotykają kolejno pokutujących za chwilowe słabości jak pycha, skąpstwo, lenistwo. Zgodnie z wcześniejszą umową, przewodnik Dantego zostawia go w tym miejscu, u wejścia do raju. Teraz poeta zostaje oddany pod opiekę Beatrycze i to ona właśnie przygotowuje Dantego do przekroczenia magicznych bram raju. Poeta i jego ukochana Beatrycze, przekraczając najpierw wielki ogień, wznoszą się do pierwszego nieba. spotykają tam duchy ludzi, którzy nie wypełnili ślubów czystości. Cała ich podróż jest przenoszeniem się z planety na planetę, na których spotykają kolejne dusze ludzkie. W ostatnim dziewiątym niebie mieszka sam Bóg, a jego dwór przypomina kwiat białej róży. W czasie wędrówki przez niebo Beatrycze odpowiada na pytania Dantego. Poeta między innymi pyta o naturę dobra, o grzech pierwotny, o istotę zła. Natomiast św. Piotr i św. Jakub egzaminują Dantego, a św. Bernard wyjaśnia rozmieszczenie dusz w mistycznej białej róży. Wędrówka w dziele Dantego może być odczytywana jako symboliczne przechodzenie kolejnych etapów życia, niezbędnych do poznania wszystkich "poziomów" egzystencji ludzkiej. Poznanie piekła, czyśćca i nieba pozwala na ogarnięcie istoty człowieczeństwa. Jest też ta podróż sposobem dotarcia do Boga, ideału.

W antyku motyw wędrówki jest bardzo wyraźnie obecny. Wprowadzają go już mity greckie, w których bohaterowie podejmują rozmaite wędrówki, które stanowią nieodłączny element ich życia - wędruje Edyp uciekając przed przeznaczeniem, wędruje Herakles mający wykonać swoje dwanaście prac, wędrują i Argonauci podróżując w poszukiwaniu złotego runa. Ich wędrówki mają jednak zdecydowanie charakter przestrzenny. Tekstem antycznym, który nadaje przestrzennej wędrówce niezwykłego wymiaru jest Odyseja Homera, zawierająca historię dziesięcioletniej tułaczki Odyseusza spod Troi do Itaki. Epos ten, podobnie jak Iliada, składa się z 24 ksiąg. Akcja poematu zaczyna się w dziesiątym roku tułaczki Odyseusza i trwa czterdzieści dni. Kompozycja Homerowego eposu jest dokładnie przemyślana. W pierwszych 12 księgach opisana zostaje wędrówka Odyseusza, zaś drugie 12 ksiąg przedstawia wypadki w ojczyźnie bohatera, Itace, tuż po jego powrocie. Odyseja jest poematem o charakterze przygodowo-baśniowym, koncentruje się przede wszystkim na niezwykłych, często szalenie dramatycznych przygodach władcy Itaki. Jego wędrówka przez późniejszych interpretatorów odczytywana jest jako metafora ludzkiego życia. Sam Odyseusz stał się archetypem wędrowcy, który nie zważając na przeciwności losu konsekwentnie dąży do celu swojej podróży.

Wędrówka przyjmowała przez wieki wiele znaczeń i symboli. Była sprawdzianem, decydowała o człowieku, popychała go również do odnajdywania swojej wartości i wartości ogólnie. Była spowodowana poczuciem misji, uczyła i wpływała na światopogląd człowieka. Była symbolem życia i śmierci. Czasami nęciła wizją ziemi obiecanej, czasem była konsekwencją opuszczenia tej ziemi. Wędrowano do ojczyzny, do Boga, do osiągnięcia ideału, chociaż nie zawsze tak się stanie – ma za zadanie każdego z nas doprowadzić do odnalezienia sensu własnego życia.