Polska w XVI wieku

Jest wiek XVl, Polska jest za panowania ostatnich królów z dynastii Jagiellonów: Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Oprócz króla w kraju ważną role pełniła szlachta, a dlatego, że królowie starali się o poparcie i względy tych wysoko postawionych ludzi, chcąc zyskać ich ufność władcy nadawali im różne przywileje, pierwszy przywilej jaki otrzymała szlachta nadał Ludwik Węgierski, dotyczył on zwolnienia szlachty z większości podatków.

Stolica Polski w XVl wieku jest Kraków, pozostałości z tamtego okresu możemy oglądać do dziś miedzy innymi Arrasy pochodzące z ok. 1550-1565, powstałe na zamówienie Zygmunta Augusta.

Większą społeczność Krakowa w tym czasie stanowili mieszczanie, którzy zajmowali się przeważnie rzemieślnictwem.

Na mocy decyzji sejmu z 1 lipca 1569 roku Polska została połączona unią realną z Litwą, co było wielkim przełomem w historii polski. W wyniku unii doszło do utworzenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. Polska i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. W okresie powstania Rzeczypospolitej Obojga Narodów do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie.

Jak już mówiłem szlachta miała duży wpływ na losy państwa, w dzisiejszych czasach nazwaliśmy by ich biznesmenami, wojewodami, burmistrzami a nawet politykami. Szlachta był to stan który wywiódł się ze stanu rycerskiego początkowo przejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez koligacje, nabywanie ziemi bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy pomocy świadków. W XVI w. podstawowego znaczenia nabrało szlachetne urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania. Wejście do stanu szlacheckiego mogło nastąpić jedynie w drodze nobilitacji bądź indygenatu. W ramach stanu szlacheckiego wytworzyły się grupy: magnateria, do której należały latyfundia ziemskie, szlachta średnia - reprezentowana przez właścicieli jednej lub kilku wsi, szlachta zagrodowa - dysponująca niewielkimi gospodarstwami i szlachta, gołota, która utraciła ziemię. Najważniejszym źródłem utrzymania szlachty były folwarki, czyli duże własności ziemskie na których chłopi należący do pana zajmowali się uprawą roli, dzięki czemu odpracowywali pańszczyznę. Chłopów zamieszkujących ziemie możemy podzielić na:

Kmieci
Kmiecie stanowili największą grupę mieszkańców wsi, byli gospodarzami pełnorolnymi - posiadali najczęściej jednołanowe gospodarstwa (1 łan - tzw. mały około 17 ha). Według wyliczeń A. Wyczańskiego dla lat 1560 - 1570 ze swojego gospodarstwa wielkości 1 łana kmieć mógł osiągnąć około 6600 kg zboża, z tego 3300 mógł sprzedać. Dawało mu to sumę około 32 złotych. Być może z produkcją hodowlaną (którą sprzedał), jego dochody wynosiły blisko 35 złotych. Sumy te wydawano na narzędzia, ubrania, obuwie a i zapewne spłacano nimi długi. Na ówczesnej wsi było również dużo chłopów gospodarujących na mniejszych półłanowych gospodarstwach - ich liczba wykazuje tendencje wzrostową. Dochody takiego kmiecia były znacznie niższe niż gospodarza pracującego na gospodarstwie jednołanowym. Dochód osiągany ze sprzedaży około 800 kg zboża (tylko tyle pozostawało po oddaniu wszelkiego typu zobowiązań, przygotowaniu zboża na siew, spożyciu w gospodarstwie domowym), wynosił w przybliżeniu 8 złotych. Tak więc sytuacja materialna kmieci była dość zróżnicowana. Analiza wyglądu zabudowań chłopskich to potwierdza - kmieć gospodarujący na większym obszarze miał większą chałupę. Kmiecie byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny na rzecz folwarku : zazwyczaj sprzężajnej - czyli wykonywanej wołami, końmi wraz z wozem, pługiem, broną.

Zagrodników
Czasami nazywani ogrodnikami, stanowili drugą co do wielkości po kmieciach grupę mieszkańców wsi. Ich nazwa wywodzi się stąd, iż posiadali zagrodę (chata z małym podwórkiem i zabudowania gospodarcze), mogli również posiadać ogród i mały skrawek pola. Jego wielkość nie była duża najwyżej kilka mórg (1 morga - 0,55 hektara). Przyjmuje się, że w Małopolsce było ich około 11 tysięcy, z czego połowa miała ziemię a połowa nie. Więcej ich było na Mazowszu, mniej w Wielkopolsce. Liczba zagrodników ciągle się zwiększała. Najczęściej pracowali oni na folwarkach. Stopień ich zamożności nie był wielki i praktycznie dość trudno na podstawie źródeł go ocenić. Dysponowali zapewne (część z nich) końmi, wozami, wołami. W źródłach znajdujemy zapisy, że pracowali jako rzemieślnicy. Na rzecz dworu świadczyli pańszczyznę pieszą, lub inne zobowiązania w formie robocizn. Wymiar pańszczyzny był mniejszy (1 - 2 dni w tygodniu). Wydaje się również, że nie byli oni obciążeni daninami, a czynszu płacili co najwyżej kilkanaście groszy na rok. Jeśli mieli pole zobowiązani byli do płacenia powinności.

Chałupników
Grupa mieszkańców wsi znacznie uboższa od zagrodników - nie posiadali oni żadnego gospodarstwa ani własnej roli. W źródłach z XVI wieku występują bardzo rzadko. Pracowali u bogatych kmieci lub na folwarku pańskim.

Komorników
Nie posiadali nawet własnych chałup i zamieszkiwali pomieszczenia w domach bogatszych gospodarzy. Za to mieszkanie odpłacali się pracą, lub oddawali część zarobku. Komornicy byli zwolnieni od opłat na rzecz pana, aczkolwiek prawdopodobnie mogli być wykorzystywani do prac na folwarku.

Młynarzy
Również zaliczani są do mieszkańców wsi i to najbardziej zamożnych. Wyróżnić można: młynarzy zakupnych - którzy posiadali młyn i bez spłaty przez pana określonej sumy, nie mogli zostać z niego usunięci. Drugą grupę stanowili młynarze doroczni - pracujący na młynie pańskim. Za swoją pracę młynarz otrzymywał 4 - 5 % ilości ziarna, które mełł. Zatrzymywał również plewy i otręby - miał jednak obowiązek wypasu na nich pańskich wieprzy. Na rzecz dworu młynarze byli zobowiązani świadczyć prace ciesielskie.

Karczmarzy
Karczmy znajdowały się w dużej ilości wsi przy czym ich rozpowszechnienie nastąpiło dopiero w XVII w. Przykładowo możemy podać obliczenia M. Kamlera dla Wielkopolski (za lata 1580 - 1605). Otóż w tym czasie w Wielkopolsce było 21% folwarków z karczmami. Daje się wyróżnić także pewną prawidłowość - im folwark szlachecki miał większy areał, tym liczba karczm na wsiach danego folwarku była większa. W karczmach podawano głównie piwo, wódka w XVI wieku należy jeszcze do rzadkości na wsi. Karczmarze posiadali gospodarstwa o wielkości zbliżonej do gospodarstw kmiecych. Opłacali z nich czynsze i produkowali piwo w większości wypadków samodzielnie. Od końca XVI właściciele folwarków narzucali karczmarzom sprzedaż piwa produkowanego na folwarku (tzw. monopol propinacyjny). Status karczmarza, którego w XVI wieku uznać można za producenta piwa i rolnika zmieniał się.

Rzemieślników
Rzemieślnicy byli spotykani w każdej wsi. Wywodzili się oni często z mało zamożnych warstw ludności wiejskiej: zagrodników, chałupników. W swoich skromnych warsztatach dokonywali drobnych napraw sprzętu rolniczego, ubiorów itd. Pewne grupy rzemieślników mieszkających na wsi mogły produkować na potrzeby miasta. Często wśród rzemieślników wiejskich można było spotkać: kowali, garncarzy, sukienników, cieśli. W XVI wieku dwór szlachecki starał się posiadać grupę własnych rzemieślników bardzo przydatnych na folwarku. XVl wiek jest ważny dla Polski także z innego powodu: w tym okresie sprowadzono do polski renesans, co przyczyniło się w rozwoju architektury, literatury, malarstwa. Renesans do Polski przybył dzięki Królowej Bonie, włoskiej księżniczce. Polska stała się jednym z czołowych ośrodków kultury Odrodzenia. Odrodzenie przeżywała Polska jako aktywny członek wielkiej wspólnoty społeczności europejskiej: nie tylko przyswajając sobie zdobycze innych, ale i wzbogacając je własnymi osiągnięciami oraz zabarwiając je rodzimym kolorytem. Podobnie jak inne narody, najwięcej czerpała Polska z Odrodzenia włoskiego. Wielu Polaków jeździło do Włoch - tam kierował się główny nurt podróży zagranicznych, na włoskie uniwersytety zapisywała się licznie młodzież polska - i to nie tylko w celu zdobycia wiedzy, ale i w celu zaznajomienia się z całym tamtejszym życiem. Także nad Wisłę przybywało wielu artystów i myślicieli włoskich, współdziałając z Polakami nad uformowaniem nowych poglądów (co szczególny wyraz znalazło w arianizmie) i nadawaniem kształtów dziełom sztuki. Pisarze szukali natchnienia we włoskiej literaturze, mężowie stanu znajdowali wzorce w ówczesnych republikach włoskich, zwłaszcza w Rzeczypospolitej Weneckiej. Zresztą i ustrój Polski budził żywe zainteresowanie we Włoszech, a książęta włoscy wysuwali swe kandydatury do tronu Rzeczypospolitej.

Najwybitniejsi przedstawiciele polskiego oświecenia:
· Adam Mickiewicz
· Mikołaj Rej
· Andrzej Frycz-Modrzewski
· Jan Kochanowski
· Jan Zamoyski
· Mikołaj Kopernik

Jednym z ważniejszych wydarzeń jakie miały wpływ na Polskę XVl wieku były reformacja kościoła katolickiego które była spowodowane krytykowaniem kościoła przez humanistów, coraz bardziej oburzały wszystkich poczynania Kościoła oraz duchownych: gromadzili oni bogactwa, sprzedawali odpusty itd. Jako pierwszy przeciwko temu zaprotestował niemiecki zakonnik Marcin Luter, przybijając na drzwiach Kościoła w Witter 95 tez naprawy Kościoła, wystąpienie Lutra wywołało wielki chaos w ówczesnych Niemczech. Wydarzenia sprawiły, że Luter dał początek nowemu rozłamowi kościoła katolickiego: Luteranizmie. W ślad za nim poszli także inni mi. Jan Kalwin który stworzył rozłam zwany kalwinizmem oraz Henryk Vlll, który wprowadził anglikanizm. Rozłamy te mają wspólną nazwę: Protestantyzm. Na zachodzie Europy dochodziło do wojen między protestantami, a katolikami. W Polsce i na Litwie było zaś odwrotnie, kształtowały się tu stosunki narodościowe i religijne, w Polsce zaczęło się pojawiać dużo ludzi o innych narodowościach i wyznaniach religijnych np. Litwini, Rusini, prawosławni, Żydzi, Ormianie, Anglicy, Szkoci, Grecy, Persowie, Francuzi, Włosi i Holendrzy.

W 1596 doszło do zawarcia unii w Brześciu. Brzeska unia, zawarta Kościołem katolickim i prawosławnym na synodzie w Brześciu Litewskim. Miała na celu podporządkowanie Kościoła prawosławnego jurysdykcji papieskiej na terenach Rzeczpospolitej, przy zachowaniu przez Kościół prawosławny dotychczasowego obrządku. Jednakże tylko część hierarchii Kościoła prawosławnego podporządkowała się ustaleniom Unii Brzeskiej. W efekcie Kościół prawosławny podzielił się na unitów i dyzunitów. Kościół prawosławny uważa unię brzeską za rozbicie jedności, natomiast Kościół rzymskokatolicki za największą i najważniejszą, po unii florenckiej, próbę odbudowy jedności Kościoła. Unia Brzeska była próbą likwidacji upośledzenia prawnego, społecznego i kulturalnego Kościoła prawosławnego oraz zapewnienia nowemu Kościołowi unickiemu równorzędnego miejsca z Kościołem rzymskokatolickim. Nie wszystkie cele udało się jednak zrealizować.