Tragedia grecka i teatr grecki

Tragedia

Prehistoria owego gatunku literackiego nie jest dla nas całkiem jawna, ale sporo nawet w pół-mroku możemy wyśledzić. W samej greckiej nazwie tragodia błyska nam jeden z tropów. Znaczy ona: „pieśń (ode) kozłów (tragoi)”. Słyszymy, że już w epoce archaicznej należały do obrzędów ku czci Dionizosa śpiewy chórów i tańce wieśniaków, którzy pono występowali przebrani w skóry koźle, imitując satyrów. W Atenach śpiewali oni pieśni zwane dytyrambami (dithyramboi), termin ów w epoce klasycznej określał pieśni kultowe na cześć Dionizosa, nie żartobliwe, lecz podniosłe, pełne i entuzjazmu, i wzburzenia, przedstawiające cierpienia i radości boga. Arystoteles twierdzi, iż przodownik chóru, który rozpoczynał taką pieśń, był zapowiedzią aktora tragedii, i że tragedia wyłoniła się z dytyrambu.

Trzeba rzec, iż tragedia była dziełem sztuki, a zarazem obrzędem. W teatrze ateńskim doby klasycznej grywano ją wyłącznie podczas świąt Dionizosa, głównie na wiosenne Dionizje Wielkie, czyli miejskie, ale także w inne święta ku czci Dionizosa (Lenaje, Antesterie).

Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w dniach 8 – 13 miesiąca Elafebolionu (marzec – kwiecień). W pierwszym dniu procesja przenosiła posąg Dionizosa ze świątyni na stoku Akropolu do gaju herosa Akademosa, tu zaś składano hołd bogu i biesiadowano. Następne dnie były porą największego współzawodnictwa dramatycznego, wystawiania tragedii i komedii.

Dionizje Małe, czyli Wiejskie, obchodzono w miesiącu Posejdonie (koniec grudnia – początek stycznia). Była to pora otwierania naczyń z młodym winem. Odbywały się wtedy zabawy ludowe, procesje i przedstawienia grup aktorskich, a również tzw. askoliasmos, taniec na workach: uczestnicy próbowali wykonać tańce czy podskoki na skórzanych, nadmuchanych workach po winie, wysmarowanych oliwą, aby były bardziej śliskie.

Lenaje (Lenaia, od wyrazu lenos, „tłocznia wina”) przypadały w miesiącu Gamelionie (styczeń – luty), kiedy tłoczono wino. Wyprawiano wtedy uczty, na ulicach miasta szumiały wesołe po-chody, w teatrze Dionizosa u stóp akropolu odbywało się współzawodnictwo dramatyczne, wysta-wiano komedie i tragedie.

Antesterie (Anthesteria, od nazwy miesiąca, w której tkwi wyraz anthe, „kwiaty”)były najstarszym ze świąt dionizyjskich, w miesiącu Antesterionie (luty – marzec). Odprawiano wówczas symboliczne zaślubiny żony Archonta – Króla z Dionizosem. Trzeci dzień święta oddany był uroczystościom rodzinnym, czci zmarłych.

Struktura tragedii
Pierwszą fazą sztuki był prolog, który poprzedzał przedstawienie. Ta przedmowa, wstęp in-formowała widzów o temacie i charakterze utworu. Obserwujemy to zjawisko od V w. p.n.e. Następ-nie wychodził chór śpiewając pieśń wejściową. Ta część to parodos. Później przed widownią ukazy-wali się aktorzy. Były to epeisodiony, które możemy nazwać aktami, gdzie odgrywano sceny i dialogi bohaterów. W międzyczasie chór, zajmujący swe miejsce w orchestrze odśpiewywał swe kwestie – stasimony. Na koniec, opuszczając przedstawienie, brzmiał eksodos, czyli pieśń wyjściowa. Występ się kończył. W tragedii występował również komos, czyli lament bohatera.

Teatr grecki
Niezależnie od przemian w konstrukcji teatru, najpierw drewnianego, potem kamiennego, stale było w najważniejszym miejscu widowni siedzisko dla kapłana Dionizosa, a pośrodku orchestry znajdował się ołtarz boga. Widownia (theatron) antycznego teatru składała się z półkolistych, wspinających się w górę rzędów ław, które otaczały leżący w dole okrągły plac gładko brukowany, zwany orchestrą, czyli „miejscem tańca”. Na orchestrze, naprzeciw półkola ław, znajdował się drewniany ba-rak, po grecku skene, z którego wyłaniali się aktorzy (po obu stronach skene znajdowały się przybudówki – paraskenia).Aktorzy występowali tylko trzej naraz, ale w różnych częściach sztuki ten sam aktor mógł odgrywać różne postacie, wyobrażone różnymi maskami; występowali aktorzy zawsze w maskach.

Wychodzili z baraku i po odegraniu części sztuki, czyli jednego z „epizodów”, z powrotem do baraku wchodzili. Przez niemal cały zaś czas trwania przedstawienia znajdował się na orchestrze chór, czyli zespół ludzi – również w maskach – którzy wykonywali rodzaj powolnego tańca i do wtóru muzyki wygłaszali między poszczególnymi epizodami poetyckie teksty związane z akcją utworu.

Akompaniatorzy, czyli fletniści i kitarzyści, byli dobrze widoczni dla zgromadzonej ludności. Do występu zakładali wyniosłe i elegancki stroje. Aktorzy zaś na nogach mieli koturny, czyli buty z podeszwami zrobionymi z kilku warstw skóry. Dzięki temu postacie były wyższe. Ubierali się w długie stroje, suknie. Maski, jakie nosili uczestnicy chóru, czyli choreuci, oraz aktorzy, trzeba uznać za elementy obrzędowe. Maska odgrywała w kulcie dionizyjskim ważną rolę. Były bogato zdobione i wyrażały bliskość ludzi wobec Dionizosa, wyrażały charakter bohatera i jego nastroje: radość, smutek, złość.

Przedstawienia musiały zachować:
- jedność czasu – akcja toczy się w krótkiej rozległości czasowej;
- jedność miejsca – bohaterowie znajdują się w jednym otoczeniu;
- jedność akcji – nie było możliwości przedstawiania wielu wątków.

Tragedia jako gatunek dramatu

Wyróżnikami rodzaju literackiego, do którego należy są przede wszystkim:
- akcja oparta na dialogach bohaterów;
- pem; a wierszem, możliwość wystawienia na scenie;

Bohaterowie tragiczni znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani w konflikty między własną działalnością a siłami wyższymi: losem, prawami historii czy normą moralną. O położeniu postaci decyduje los, fatum, którym kierują Mojry. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można wykonać wyboru, ponieważ każde posunięcie prowadzi do zguby. Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizm, czyli nieszczęście, okrutne fatum. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje szczególny los bohaterów, usytuowanych w nierozwiązalnym konflikcie tragicznym. Niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji sprowadzają na siebie zgubę.

Kategorią estetyczną tragedii jest również katharsis – „oczyszczenie”, które celowo oddziałowywało na reakcje i przeżycia widzów. Wzbudzało w nich litość i trwogę.

W utworze występuje także ironia tragiczna. Bohater nie wie, że popełnił zbrodnię lub czyn niezgodny z prawem. Jest to przeciwieństwo między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytu-acją.

Tragicy greccy
Ajschylos (525 – 456) – pierwszy z trójcy wielkich tragików ateńskich. Uważany za twórcę typowej tragedii. Uczestniczył w wojnach perskich. Odnosił kilkakrotne zwycięstwa w agonach. Stworzył 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, umożliwiając odbywanie się dialogów. Zachowało się 7 jego dzieł: „Błagalnice”, „ Persowie”, „Prometeusz sko-wany”, „Siedmiu przeciw Tebom” oraz trylogia „Oresteja”.

Sofokles (496 – 406) – urodził się w ateńskiej gminie Kolonos. Uczestniczył aktywnie w ży-ciu politycznym Aten jako skarbnik i dwukrotnie jako strategos. Po śmierci uznany za herosa. Napisał około 120 sztuk. 18 razy wygrał w agonach, czyli konkursach komediowych. Polegały one na rywalizacji 3 pisarzy, którzy przedstawiali swoje tetralogie (trylogię tragiczną i dramat satyrowy). Z jego dzieł zachowało się jedynie 7 tragedii: „Antygona”, „Król Edyp”, „Ajas”, „Tropiciele”, „Trachinki”, „Filoktet”, „Elektra”.

Eurypides (480 – 406) – urodził się, jak powiadano na Salaminie właśnie w dniu wiekopomnej bitwy morskiej. Nie uczestniczył w życiu politycznym, zwolennik demokracji i pokoju, przeciwnik tyranii. Pod koniec życia emigrował do Macedonii. Zasłynął jako twórca portretu psychologicznego, zwłaszcza kobiet. Wystawił 88 utworów, z których zachowało się 17 tragedii i 1 dramat satyrowy: „Medea” , „Cyklop”, „Hippolitos”, „Heraklidzi”, „Herakles”, „Andromacha”, „Hekabe”, „Trojan-ki”, „Helena”, „Fenicjanki”, „Alkestis”.