Biblia – motywy

W różnych epokach literackich akcent biblii pojawia się w pięciu zasadniczych motywach: apokalipsy, „marność nad marnościami” z księgi Kocheleta, cierpienie Chrystusa, motyw genezyjski, niezawinionego cierpienia z księgi Hioba.

1. Motyw Apokalipsy ukazywany jest w różnych aspektach. Widzenie całościowe, zawężanie do wymiaru katastroficznego, wizje Apokalipsy przewidywanej, Apokalipsa spełniona. Juliusz Słowacki (Uspokojenie) widział zmartwychwstanie narodu do wolności, Zygmunt Krasiński (Nie-Boska komedia) jako przejście do nowego życia, Adam Mickiewicz (Dziady) widzenie ks. Piotra stylizował na apokaliptyczno-profetyczne. Jako przedstawiciel Młodej Polski, Jan Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła. W XX – leciu międzywojennym Czesław Miłosz (Roki, Walc) i Józef Czechowicz (Żal) wojnę ukazywali jako sprawdzian dla człowieka z człowieczeństwa, koniec świata w sensie fizycznym i moralnym. Współcześni poeci (Czesław Miłosz, Krzysztof Kamil Baczyński, Zofia Nałkowska, Tadeusz Borowski, Hanna Krall, Kazimierz Moczarski, Miron Białoszewski, Tadeusz Konwicki) przewidywali upadek świata jako wizje apokalipsy spełnionej.

2. Motyw „marność nad marnościami” z księgi Kocheleta. Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczęścia. Nieprzemijalna jest ziemia i słońce, a słaby i kruchy człowiek to marność. Fraszki i pieśni (IX) Jana Kochanowskiego to niszczące działanie czasu, poezja Daniela Naborowskiego (Marność, Krótkość żywota, Do Anny) fascynuje metafizyką życia, przemijanie czasu. Juliusz Słowacki (Hymn) ukazuje zachód słońca, który budzi refleksję o własnej przemijalności i kruchości. Do motywu „marność nad marnościami” nawiązuje poezja Kazimierza Przerwy – Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.

3. Motyw Męki Pańskiej to przede wszystkim „Lament Świętokrzyski” – skarga i płacz bolejącej pod krzyżem syna matki, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka. Jana Kasprowicza (Hymn św. Franciszka z Asyżu) zafascynowała niewinna ofiara życia jako najwyższe objawienie Bożej miłości. Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm. W „Dziadach” cz. III mesjanizm polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia świata – „polska Chrystusem narodów”, gdzie niewola i cierpienia polski pod zaborami mają odkupić wolność innych narodów. Juliusz Słowacki (Kordian) podjął wątek mesjanizmu jednostki wyjątkowej, interpretując mesjanizm jako obłęd.

4. Motyw genezyjski. Jan Kochanowski (Pieśń XIX i XXV) nawiązuje do toposu stworzenia świata, aby przekonać ludzi, że świat jest tworem Boga. Adam Mickiewicz (Oda do młodości) podnosi rangę przemian. Czesław Miłosz (Słońce) zwraca uwagę na słońce, które jest źródłem refleksji na temat istnienia.

5. Motyw niezawinionego cierpienia to przede wszystkim cierpienie narodu polskiego pod zaborami (Adam Mickiewicz „Dziady” cz. III).Cierpienie przybierało również inne formy:
• z miłości (Johan Wolfgang Goethe „Cierpienia młodego Wertera”, Adam Mickiewicz „Dziady” cz. IV, Juliusz Słowacki „Kordian”)
• z powodu tęsknoty za Ojczyzną (Juliusz Słowacki „Smutno mi Boże”, C. K. Norwid „Moja piosnka II”)