Ewolucja człowieka

Kolebką ludzkości jest Afryka, gdzie kiedyś żyli wspólni przodkowie człowieka i małp człekokształtnych. Bodźcem dla rozdzielenia się linii ewolucyjnych było zróżnicowanie klimatu Afryki, związane z wypiętrzeniem pasm górskich wielkiego rowu tektonicznego około 10 mln. lat temu. W warunkach wilgotnych lasów równikowych zachodniej Afryki rozwijały się formy naczelnych przystosowane do nadrzewnego trybu życia. We wschodniej Afryce klimat stawał się co raz bardziej suchy, prowadząc do powstania otwartych terenów sawanny. Właśnie tam, w wyniku adaptacji do nowych warunków środowiska, ewoluowały populacje przodków człowieka. Pierwszymi formami w linii ewolucyjnej człowieka były australopiteki, które pojawiły się około 5 mln. lat temu. Posiadały niewielką jeszcze pojemność czaszki (około 500 cm3 ) oraz masywną wysuniętą do przodu twarzoczaszkę i niski wzrost, lecz już poruszały się na dwóch nogach.
Zredukowaniu uległy kły i diastema (charakterystyczna dla małp przerwa między kłem a siekaczami). Dieta australopiteka była różnorodna. Składały się na nią bulwy, owoce, drobne bezkręgowce oraz mięso większych zwierząt, uzyskane w wyniku prostych form polowania lub wykorzystania padliny.
Do tej pory brak dowodów, że australopiteki produkowały narzędzia. Jednak możliwe, że posługiwały się nie obrobionymi kośćmi, patykami, kamieniami itp.
Przed około 3 mln. lat, z grupy australopiteków wyodrębnił się pierwszy gatunek człowieka - Homo habilis. Posiadał on delikatniejszą, lepiej wysklepioną czaszkę o większej pojemności (700-800 cm3). Jego sylwetka była bardziej wyprostowana niż u australopiteków, a tym samym był lepiej przystosowany do poruszania się na dwóch kończynach. Na podstawie budowy anatomicznej dłoni można stwierdzić, że człowiek ten posiadał już zdolność wykonywania precyzyjnych czynności. Dzięki badaniom archeologicznym, wiemy że ponad 2 mln. lat temu, człowiek ten wytwarzał pierwsze narzędzia kamienne. Stąd też nadano mu nazwę gatunkową Homo habilis, czyli "człowiek zręczny".
Kolejny gatunek człowieka - Homo erectus, pojawił się w Afryce około 1,8-2 mln. lat temu. Charakteryzują go silnie rozwinięte wały nadoczodołowe, pochylone czoło oraz masywne i wysunięte do przodu szczęki. Jednocześnie jego wzrost i proporcje ciała zbliżone były do człowieka współczesnego.
W wyniku ewolucji tego gatunku, znacznie powiększyły się rozmiary mózgu: od 800 cm3 u najwcześniejszych form, do około 1200 cm3 . Taka pojemność mózgu mieści się już w normalnym zakresie zmienności u współczesnego człowieka (1000-2000 cm3).
Homo erectus udoskonalił technikę produkcji narzędzi, dobrze opanował sztukę polowania i nauczył się rozniecać ogień. Jako pierwszy wywędrował z Afryki. Ponad 1,5 mln. lat temu dotarł do zachodniej i południowo-wschodniej Azji, a około miliona lat temu do Europy. Również na terenie dzisiejszej Polski odkryto narzędzia datowane na 0,4-0,5 mln. lat temu, produkowane przez Homo erectus.
W okresie 600-300 tys. lat temu wśród europejskich populacji Homo erectus pojawiają się rozwinięte formy, uważane za przodków człowieka neandertalskiego. Pierwsze znaleziska kostne neandertalczyków liczące 250-150 tys. lat, znaleziono na terenie dzisiejszej Francji i Niemiec. Zasięg tego gatunku obejmuje niemal wyłącznie Europę i Bliski Wschód. Pojedyncze znaleziska znane są również z terenów północnej Afryki i Azji centralnej. Klasyczni neandertalczycy zamieszkiwali głównie tereny o suchym i zimnym klimacie. Przystosowaniem ich do takich warunków były charakterystyczne proporcje ciała ograniczające utratę ciepła: krótkie w stosunku do tułowia kończyny, podobnie jak u współczesnych Eskimosów. Neandertalczyk był znakomitym myśliwym. Podstawą jego diety było mięso i tłuszcz wielkich ssaków epoki lodowcowej. Pod względem pojemności mózgu nie ustępuje on już współczesnemu człowiekowi.
Około 200 tys. lat temu, z afrykańskich Homo erectus rozwijają się pierwsi przedstawiciele naszego gatunku - Homo sapiens. Około 45 tys. lat temu człowiek współczesny dotarł do Europy, gdzie zastał grupy neandertalczyków które wymarły dopiero ok. 10 tys. lat później. W porównaniu do swoich przodków, Homo sapiens różni się anatomicznie wykształceniem guzowatości bródkowej, cofniętą twarzoczaszką, zanikiem wałów nadoczodołowych, wysoko wysklepioną mózgoczaszką oraz delikatną budową szkieletu i wyższym wzrostem. Jego głównym atutem jest wysoko rozwinięty, sprawny mózg i zdolność do artykułowanej mowy.
Zagadnienia ewolucji człowieka są przedmiotem ożywionych dyskusji. Istnieje wiele przeciwstawnych teorii, pojawiają się nowe koncepcje, zmieniają się datowania znalezisk i ciągle dokonuje się nowych odkryć. Dlatego opisany tu proces antropogenezy jest bardzo uproszczony.