Wyprawy krzyżowe (krucjaty) były to wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu były to wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego. "Święta wojna" przez dłuższy czas stanowiła pojęcie obce chrześcijaństwu. Przyjęło je w IX w. kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie, stosując hasło walki o wiarę w starciach z emiratami arabskimi w Syrii i Mezopotamii. Ideologia ta rozwijała się równocześnie w królestwach północnej Hiszpanii, które od VIII w. stale toczyły walkę z Arabami, początkowo o własne istnienie, a następnie o odebranie niewiernym (Saracenom) okupowanych części Półwyspu Pirenejskiego. W 1063 roku papież Aleksander II ogłosił apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, by wspierały Hiszpanów w walce z wrogami chrześcijaństwa. Krucjaty prowadzone przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i na Sycylii, pozostające pod dużym wpływem idei św. Augustyna z Hippony o przemocy za przyzwoleniem Boskim, stały się impulsem do podjęcia walki o odzyskanie Ziemi Świętej, znajdującej się od połowy XI w. pod panowaniem Turków seldżuckich. Jako pierwszy ideę takiej krucjaty podniósł w 1074 roku Grzegorz VII, do jej realizacji doprowadził jednak dopiero Urban II, wzywając na synodzie w Clermont w 1095 r. do Baldwin z Bouillon odebrania grobu Chrystusa z rąk niewiernych. Hasło rzucone przez Urbana znalazło szeroki oddźwięk wśród niemal wszystkich warstw społecznych. Prócz aspektów religijnych, silnym bodźcem skłaniającym do udziału w wyprawie były czynniki ekonomiczne, m.in.: chęć wzbogacenia się (młodsi synowie, pozbawieni na mocy zwyczaju lennego możliwości dziedziczenia ojcowizny, pragnęli zdobyć nowe ziemie i łupy), nadzieja chłopów na zmianę stosunków społecznych (utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie), obawa przed głodem zagrażającym Europie na przednówku 1096 roku czy wreszcie chęć złamania przez miasta włoskie hegemonii handlu bizantyjskiego i arabskiego. Uczestnicy wypraw krzyżowych (nazywani przez muzułmanów Frankami) korzystali ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad pozostawionymi w kraju rodzinami i majątkami.
Krucjaty:
- I Krucjata 1096-1099
Powód: zagrożenie Bizancjum;
Wynik: założenie chrześcijańskiego królestwa Jerozolimy.
- II Krucjata 1147-1149
Powód: emir Mosulu, Zengi zdobył państwo krzyżowców Edessę;
Wynik: Edessy nie odzyskano.
- III Krucjata 1189-1192
Powód: sułtan Saladyn wezwał do zdobycia Jerozolimy;
Wynik: zapewniono pielgrzymom dostęp do Jerozolimy.
- IV Krucjata 1202-1204
Powód: papież Innocenty III wezwał do zdobycia Jerozolimy, ale właściwym celem był podbój Egiptu;
Wynik: zdobycie i splądrowanie Konstantynopola, utworzenie Cesarstwa Łacińskiego.
- V Krucjata 1228-1229
Powód: ślubowanie cesarza Fryderyka II;
Wynik: odzyskanie Jerozolimy, Betlejem i Nazaretu.
- VI Krucjata 1248-1254
Powód: ślubowanie króla francuskiego Ludwika IX Świętego;
Faktyczny cel: zdobycie Egiptu;
Wynik: król dostał się do niewoli, wyprawa nie osiągnęła celu.
- VII Krucjata 1270
Powód: Ludwik IX Święty pragnął nawrócić sułtana Tunisu;
Wynik: Krucjata przerwana po śmierci Ludwika IX.
Pierwsza krucjata (1096-1099). Podczas pierwszej krucjaty krzyżowcy zdobyli Niceę w 1097 roku, przeszli przez Anatolię zajmując stolicę sułtanatu – Ikonium i odnosząc zwycięstwo pod Herakleą w 1097 r., zajęli w 1098 Edessę (gdzie Baldwin z Bouillon utworzył pierwsze łacińskie państwo na Wschodzie – hrabstwo Edessy), Syrię i Antiochię, docierając w liczbie zaledwie ok. 20 tys. (wg obliczeń samego Urbana II na wyprawę wyruszyło 300 tys. ludzi) do Jerozolimy, zdobytej w lipcu 1099 roku (dzięki pomocy floty genueńskiej, która wylądowała w Jaffie, dostarczając krzyżowcom żywności i drewna niezbędnego do budowy machin oblężniczych), dokonując masakry ludności. Na zdobytych ziemiach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, podległe władzy papieża, którego reprezentantem został patriarcha jerozolimski. Pierwszym świeckim władcą został Godfryd z Bouillon, tytułujący się advocatus Sancti Sepulchri ("obrońca Grobu Świętego"). Jego brat i następca Baldwin I przyjął tytuł królewski w 1100 roku i w ciągu kilkunastu lat panowania (do 1118) narzucił zwierzchnią władzę Królestwa innym państewkom łacińskim – hrabstwu Edessy, Trypolisu oraz księstwu Antiochii. Stałe niebezpieczeństwo odwetu ze strony muzułmanów spowodowało konieczność stworzenia siły militarnej, bardziej sprawnej niż pospolite ruszenie zaczęły powstawać zakony rycerskie (kawalerowie maltańscy, templariusze).
Druga krucjata (1147-1149). Po bezskutecznym oblężeniu Damaszku zakończyła się druga krucjata. Jej przywódcy, król niemiecki Konrad III i król francuski Ludwik VII powrócili wiosną 1149 r. do swoich krajów. Powodem tej krucjaty było zajęcie w 1144 roku przez Seldżuków najstarszego państwa krzyżowców, hrabstwa Edessy. Utalentowany kaznodzieja, opat Bernard z Clairvaux pozyskał dla krucjaty 240 tysięcy ludzi. Pod wodzą królów Niemiec i Francji w 1446 roku krzyżowcy ruszyli do Ziemi Świętej. Po drodze udało im się w 1447 r. zdobyć Lizbonę, która stała się stolicą królestwa Portugalii. Druga krucjata wykazywała słabość militarną już od początku, gdyż za zgodą papieża Saksończycy urządzili w 1147 r. własną krucjatę przeciwko Wendom. Pod wodzą księcia Henryka Lwa dwie grupy wojsk wkroczyły do kraju księcia Obodrytów, Niklota, ale nie udało się im ani zdobycie Szczecina, ani też pokonanie Niklota w bitwie nad jeziorem Szweryńskim.
Trzecia krucjata (1189-1192). W czasie trzeciej krucjaty cesarz Fryderyk I Rudobrody utonął podczas kąpieli w tureckiej rzece Salef w Cylicji. Po zdobyciu Jerozolimy w 1187 r. przez tureckich Seldżuków, dowodzonych przez sułtana Saladyna, i wypędzeniu krzyżowców z większej części Palestyny, papież Grzegorz VIII wezwał do nowej krucjaty, ażeby ratować święte miejsce przed niewiernymi. W 1189 r. różnymi drogami wojsko krzyżowców ruszyło pod wodzą cesarza Fryderyka I, króla francuskiego Filipa II Augusta i Ryszarda I Lwie Serce, syna króla angielskiego. Po śmierci Fryderyka I wojsko niemieckie ogarnęło zniechęcenie i wielu krzyżowców powróciło do domu. Trzeciej krucjacie udało się zdobyć Akkę i zawrzeć porozumienie z sułtanem Saladynem, który zezwolił chrześcijanom na odbywanie pielgrzymek do Jerozolimy.
Czwarta krucjata (1202-1204). W czasie czwartej wyprawy krzyżowej, która miała wyzwolić Jerozolimę i Egipt, krzyżowcy zdobyli Konstantynopol. Podczas rabunku i pożaru miasta zabito dwa tysiące Greków, zrabowano dzieła sztuki i relikwie, większość łupów wysłano do Wenecji. Do tej krucjaty wezwał w 1198 r. papież Innocenty III. Liczono na udział 30 tysięcy krzyżowców i zawarto z Wenecją umowę o transport, zgodnie z którą Wenecjanie zobowiązali się za 85 tysięcy marek w srebrze dostarczać w ciągu roku niezbędne okręty i wyżywienie. Jednakże w 1201 roku zgłosiło się tylko 10 tysięcy krzyżowców i uzgodnione koszty przejazdu nie mogły być pokryte. Wenecjanie zrezygnowali z zapłaty w zamian za pomoc w odzyskaniu miasta Zara, znajdującego się pod władzą Węgrów. Mimo zakazu papieża transakcja ta doszła do skutku. Po zdobyciu Zary krzyżowcy włączyli się w bizantyjskie spory i intrygi tronowe. Osadzili ponownie na tronie obalonego cesarza Izaaka II Angelosa oraz jego syna Aleksego VI. Przewrót w Konstantynopolu w 1204 r. Pozbawił życia obydwu cesarzy. Na tron wstąpił Aleksy V Dukas Murzuflos. Przywódcy krzyżowców Bonifacy z Montferratu i doża wenecki Enrico Dandolo po szturmie zdobyli Konstantynopol i przepędzili Aleksego V. Pierwszym cesarzem Cesarstwa Łacińskiego został Balwin I hrabia Flandrii.
Piąta krucjata. V krucjata (1217-1221), zorganizowana przez króla węgierskiego Andrzeja II i księcia austriackiego Leopolda VI przyjęła nie zrealizowany plan uderzenia na w Egipt. Po przejściowym opanowaniu Damietty (1218 r.), zakończyła się ostatecznie klęską. W latach 1228-1229 miała miejsce VI krucjata – bezkrwawa wyprawa Fryderyka II (niektórzy historycy odmawiają jej miana krucjaty), podczas której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (utracona w 1244 roku), Betlejem i Nazaretem. Dwie ostatnie wyprawy zorganizował król francuski Ludwik IX Święty - celem VII (1248-1254) było opanowanie Egiptu, podczas VIII w 1270 roku krzyżowcy skierowali się do Tunisu. Obie zakończyły się klęską. Plany nowych krucjat podejmował Karol II Andegaweński, który w 1277 roku przyjął tytuł króla jerozolimskiego, jednak posiadłości łacińskie na Wschodzie zmniejszyły się – 1289 mamelucy zdobyli Trypolis, a w 1291 padł ostatni bastion krzyżowców – Akka. Niedobitki "łacinników" wycofały się na Cypr, który stał się głównym punktem oparcia chrześcijan we wschodniej części Morza Śródziemnego (królowie cypryjscy przyjęli tytuł królów jerozolimskich i wielokrotnie w ciągu XV w. wysuwali projekty krucjat). Wyprawy krzyżowe nie osiągnęły zamierzonego celu, wszystkie zdobycze okazały się efemeryczne, jednocześnie krzyżowcy rozbili cesarstwo bizantyjskie stanowiące główną osłonę dla Europy przed Turkami. Najwięcej korzyści z ruchu krucjatowego wyniosły miasta włoskie, przejmując od Arabów i Bizancjum handel ze Wschodem.
Rekonkwista. Oprócz krucjat do Ziemi Świętej papiestwo popierało wyprawy przeciwko Maurom w Hiszpanii, a także przeciwko Słowianom połabskim (m.in. wyprawę z 1147 roku pod wodzą Henryka Lwa i Albrechta Niedźwiedzia) oraz Prusom. Na wezwanie papiestwa podejmowano także w XIII-XV w. krucjaty przeciwko heretykom, m.in. albigensom, husytom.
