Protestantyzm i wspólnoty protestanckie

Protestantyzm należy do głównych, obok katolicyzmu i prawosławia, odłamów chrześcijaństwa. Obejmuje kościoły i inne wspólnoty religijne, które powstały w wyniku reformacji.

REFORMACJA – POWSTANIE PROTESTANTYZMU

Ruch religijny, społeczny i polityczny zwany reformacją był drugą obok humanizmu siłą kształtującą rozwój XVI- wiecznej cywilizacji europejskiej. Za jej początek uważa się datę 31 października 1517 roku, kiedy niemiecki zakonnik Marcin Luter ogłosił 95 tez krytykujących ideę papieża Leona X sprzedawania odpustów, by w ten sposób zebrać pieniądze na budowę Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Kiedy Luter – jak podają źródła_ przybijał swoje tezy do bramy katedry w Wittenberdze, w Niemczech i całej Europie trwało nasilenie się nastrojów antykościelnych.

W XVI wieku Kościół rzymskokatolicki stanowił potężną władzę nastawioną na poszerzenie wpływów politycznych i bogacenie się. Tracił tym samym swoje pierwotne funkcje religijne. Coraz częściej krytykowano go za zachłanność w gromadzeniu dóbr (znaczne dochody przynosiła wspomniana wcześniej sprzedaż odpustów) i demoralizację duchowieństwa. Jednym z antagonistów był Marcin Luter – ojciec reformacji.

Nauka Lutra i jego niezłomna działalność agitacyjna wyzwoliły ogromne siły społeczne, znalazły kolejnych propagatorów. Reformacja postulująca moralną odnowę Kościoła przez powrót do wiary i praktyk wczesnego chrześcijaństwa odpowiadała religijnym i społecznym potrzebom epoki. Szybko przenikała do innych krajów Europy. Jej efektem było powstanie nowych wyznań chrześcijańskich - kościołów i wspólnot protestanckich

Najstarsze z nich, zrodzone w wieku XVI, określane dziś mianem protestantyzmu historycznego, to luteranizm, zwinglianizm, kalwinizm i anglikanizm. Z czasem pojecie protestantyzmu rozszerzono na kościoły i wyznania powstałe w wyniku tak zwanej drugiej reformacji (XVII - XVIII w.).

DOKTRYNA LUTERANIZMU

Teologiczno – etyczna nauka Lutra, pierwsza z doktryn protestanckich, zawiera elementy wspólne wszystkich pozostałych. Według niej jedynym źródłem objawienia i podstawą wiary jest Biblia. Trzeba czytać Słowo Boże i wierzyć tylko w to, co ono zawiera; protestantyzm skłania wiernych do bezpośredniego i ciągłego studiowania Biblii. Najważniejsza zasada luteranizmu i innych doktryn protestanckich głosi, że jedyną drogą do zbawienia jest mocna, głęboka wiara w Jezusa Chrystusa. Ten, kto będzie wierzył, zasłuży na łaskę bożą i zostanie zbawiony. Luter odrzucał przekonanie, że dobre uczynki człowieka mogą mieć decydujące znaczenie w dążeniu do życia wiecznego. Są one jedynie następstwem i świadectwem wiary – człowiek głęboko wierzący to jednocześnie człowiek moralny.

W ujęciu luterańskim Kościół jest zgromadzeniem wiernych opartym n wspólnocie z niewidzialnym zwierzchnikiem – Chrystusem, na czele. Luteranizm nie uznaje kapłaństwa jako sakramentu, odrzuca kościelną hierarchię. Nie widzi bowiem potrzeby istnienia pośredników w kontakcie wiernego z Bogiem. Nauczanie prawd wiary zajmują się nauczyciele – predykanci, oni też udzielają sakramentu chrztu i sakramentu komunii świętej (nazywanej Wieczerzą Pańską)pod dwiema postaciami; innych sakramentów w luteranizmie i całym protestantyzmie się nie uznaje. Luteranizm kwestionuje celibat i potrzebę istnienia zakonów. W liturgii odrzuca wszelkie przejawy kultu rzeczy, takie jak oddawanie czci obrazom i relikwio, procesje i pielgrzymki orz kult Matki Boskiej.

Na doktrynie luteranizmu opiera się Kościół ewangelicko – augsburskim, liczący dziś ok.70 milionów wyznawców. Jego głównym ośrodkami są: Niemcy, Skandynawia, Łotwa, Estonia i USA. Nabożeństwo luterańskie polega na chóralnym śpiewaniu psalmów. Liturgia odbywa się w językach narodowych.

KALWINIZM – RELIGIE BURŻUAZJI

Szwajcaria stała się drugi po Niemczech prężnym ośrodkiem reformacji. Jej inicjatorem i pierwszym ideologiem był Ulrich Zwingli. Podobnie jak Luter krytykował on prosty, celibat, indywidualną spowiedź orz kult świętych i obrazów. Twierdził, że to niezgodne z Ewangelią. Dzieło reformy Kościoła kontynuował w Szwajcarii Jan Kalwin. Jego nauka, oparta na poglądach Lutra i Zwingliego, okazała się jedną z najoryginalniejszych i najbardziej żywotnych w dziejach protestantyzmu.

Najważniejszy element w doktrynie Kalwina stanowi nauka o predestynacji, głosząca, że Bóg z góry przeznaczył jednych ludzi do zbawienia, a innych do potępienia. Żadne uczynki – zasługi lub winy – nie mają wpływu za zmianę przeznaczenia. „Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że zostali potępieni” – pisał Kalwin. Bóg przedstawiony w tej nauce budzi lęk; na jego nieodgadnione zamiary człowiek nie ma najmniejszego wpływu. Kalwinizm nakazywał surowy tryb życia, potępiał wszelkie rozrywki i zalecał wiernym częste czytanie Pisma Świętego. Jako religia pozbawiona radości życia wyraźnie kontrastował z optymistycznymi założeniami renesansowego humanizmu. Jednak nauka o predestynacji, ponura i na pozór odstręczająca od jakiejkolwiek aktywności, stała się niezwykle ważna dla rozwoju nowej klasy społecznej – burżuazji, która swój byt opierała na pracy i zdobywaniu majątku. Teza Kalwina o zbawieniu lub potępieniu wyzwoliła w ludziach zaangażowanie w prace, dyscyplinę i pilność. Ponadto obyczajowy ascetyzm podtrzymywał przekonanie, że wyznawcy kalwinizmu to wybrańcy, którzy są w stanie łaski. Takie poczucie dawało radość i zachęcało do dalszej pracy. Tak zrodził się zachodni kapitalizm.

W sprawach religijno – kościelnych kalwinizm, podobnie jak inne doktryny protestanckie, nie uznaje papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i obrazów, zakony i celibat księży, akceptuje jedynie dwa sakramenty: chrzest i eucharystie.

Kalwinizm zaczął się rozwijać od 1536 roku w Szwajcarii, a następnie trafił do Francji, Niderlandów, Danii, Szkocji, Czech, Węgier, Polski, później również do Anglii i Stanów Zjednoczonych. Wyznawanie kalwińskie nosi nawę Kościoła ewangelicko – reformowanego, obejmuje około 50 milionów wyznawców. Kościół ten tworzą autonomiczne kościoły narodowe zachowujące ustrój synodalny. Organizacją o charakterze ponadnarodowy jest Światowy Alians Kościołów Reformowanych.

ANGLIKANIZM – DWOISTOŚĆ ORIENTACJI

Kolejnym, po Niemczech i Szwajcarii, ośrodkiem reformacji była Anglia. W XVI wieku powstał tam państwowy Kościół anglikański (church of England). Od XVII wieku utrwaliła się w nim obecność dwóch nurtów teologicznych: ewangelicznego, kładącego nacisk na rolę Biblii i osobistej pobożności (Low Church), oraz eklezjalnego, bliższego tradycji katolickiej, akceptującego znaczenie sakramentów i sukcesji apostolskiej (High Church). W anglikanizmie zaznacza się swoista dwoistość orientacji – jego doktryna opiera się w znacznej mierze na nauce kalwina, w obrzędach i organizacji kościelnej zachowuje jednak tradycje katolickie.

Kościoły anglikańskie, podobnie jak inne kościoły protestanckie, przyjmują zasadę, że wszystkie prawdy objawione znajdują się w Biblii, uznają przy tym jednak kościelną tradycję – wchodzi ona w te strefy, które nie są opisane w Piśmie Świętym, czyli w ceremonie liturgiczne. Anglikanizm uznaje dwa sakramenty w sensie ścisłym: chrzest i eucharystie, oraz trzy w sensie dalszym: kapłaństwo, małżeństwo i namaszczenie chorych.

Kościół anglikański zachował ustrój episkopalny Na jego czele stoi monarcha, który mianuje arcybiskupów oraz biskupów (w 1992 r. Na Synodzie Generalnym Kościoła Anglikańskiego podjęto decyzje dopuszczającą udzielanie kobietom święceń kapłańskich). Kościół anglikański dzieli się na dwie prowincje: Canterbury i York, na których czele stoją arcybiskupi. Arcybiskup Canterbury jest „prymasem całej Anglii”.

Współcześnie Kościół, w Wielkiej Brytanii oraz kościoły w Kanadzie, Australii, Afryce i inne skupiają około 60 milionów wyznawców.

DALSZE EWOLUCJE PROTESTANTYZMU I JEGO ZNACZENIE

Reformacja zapoczątkowała proces powstania i rozwoju nowych kościołów i wyznań protestanckich. Z kościołów protestantyzmu historycznego, głównie z anglikanizmu, wyłoniły się następujące wspólnoty religijne, między innymi: anabaptyści, mennonici, unitarianie, kwakrzy, adwentyści, purytanie, independenci.

W XIX i XX wieku pojawiły się, najpierw w USA, grupy na pograniczu chrześcijaństwa (mormoni, świadkowie Jehowy), a w XX wieku kościoły ewangeliczne i zielonoświątkowe odwołujące się do początkowego hasła protestantyzmu – powrotu do Biblii i chrześcijaństwa pierwotnego.

Liczbę protestantów na świecie szacuje się na około 300-4500 milionów.

Protestantyzm miał ogromne znaczenie dla dziejów Kościoła i zachodniej kultury. W XVI wieku przyczynił się do reformy Kościoła i zapoczątkował kontrreformacji. Akceptując znaczenie języka narodowego (udostępniając przekłady Biblii), sprzyjał rozwojowi literatur narodowych.

We współczesnym protestantyzmie rozwijają się tendencje integracyjne, silnie działają w nim ruchy ekumeniczne.