Terminem tym okresla sie epoke historii i kultury europejskiej miedzy czasami starozytnymi a nowozytnymi. Poczatek sredniowiecza wiaze sie z 476 r.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schylek zas z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyla swoista jednosc, wspólnote spojona religia chrzescijanska i nadrzedna wladza Kosciola, reprezentujacego powszechna, lacinska, ponadczasowa kulture. Wszyscy wladcy europejscy, z wyjatkiem cesarzy niemieckich, podporzadkowali sie papiezowi i uznali hegemonie kosciola. Powszechnie panowal swiatopoglad religijny, który uksztaltowal myslenie, odczuwanie, postepowanie i twórczosc ludzka. Znaczna role w formowaniu ówczesnego swiatopogladu odegraly poglady sw. Augustyna i sw. Tomasza z Akwinu. O ile w Europie epoka trwala okolo 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.). Przyjete okreslenie "sredniowiecze" bylo wyrazem pewnego lekcewazenia zywionego dla tej "posredniej" epoki, okresu jakoby "bezplodnego, mrocznego i ciemnego". Zarzucano odejscie od ducha wielkiej kultury antyku, jej znieksztalcenie, a ponadto sprzeniewierzenie sie idealom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sadów rozpoczela sie dopiero w XVIII w., kiedy to zauwazono wielkosc i potege jej sztuki, zwlaszcza póznosredniowiecznej.
Sredniowiecze - termin okreslajacy epoke historii i kultury europejskiej od konca starozytnosci (V w.). Do XV w.; podzial ten wprowadzili humanisci wloscy XV-XVI w., którzy uformowali wyobrazenie "wieków srednich" (media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielajacego czasy im wspólczesne od swietnej epoki starozytnosci; periodyzacje te spopularyzowal Ch. Keller (Cellarius) w XVII w. Za umowna granice miedzy epoka starozytnosci i sredniowiecza przyjmuje sie, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 - date zamkniecia Akademii Platonskiej przez cesarza Justyniana I Wielkiego, z punktu widzenia historii politycznej zas - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476). Okreslenie granic konca epoki sredniowiecza jest utrudnione przez nierównomiernosc rozwoju kultury w róznych obszarach., np. XV w. we Wloszech to juz pelnia odrodzenia, we Francji - raczej faza przejsciowa miedzy sredniowieczem a renesansem, a w krajach srodkowowschodniej Europy - jeszcze okres dominacji sredniowiecznej formacji kulturowej.
Periodyzacja
W dziejach wieków srednich Zachodu zazwyczaj wyodrebnia sie sredniowiecze wczesne (koniec V-koniec X w.) oraz dojrzale, które rozpoczelo sie u progu II tysiaclecia, a szczytowy rozwój przezywalo w XII-XIII w., przypadalo wiec w zachodniej Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje sie za schylek sredniowiecza, a zarazem poczatek formowania sie nowego systemu kultury. Dojrzale sredniowiecze - sprzyjajace ksztaltowaniu sie panstw i narodów, wypelnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej wladzy nad swiatem chrzescijanskim, bedace arena ekspansji mieszczanstwa i kultury miejskiej, rozsadzajacych z wolna hierarchiczny porzadek spoleczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach zycia - stalo sie okresem umocnienia duchowej jednosci swiata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania sie uniwersalnej kultury. Wyrosla ona z przyswojonych i swoiscie przetworzonych zródel starozytnosci grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycja chrzescijanska. Sredniowiecze i chrzescijanstwo.
Zachodniego sredniowiecza nie mozna oderwac od dziejów chrzescijanstwa, majacego instytucjonalne oparcie w Kosciele i w powaznym stopniu ksztaltujacego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej kultury. Po edykcie mediolanskim (314) kolejnym momentem przelomowym bylo powstanie (754) Panstwa Koscielnego. W ciagu dalszych wieków, mimo dramatycznych wstrzasów i pekniec wewnetrznych (m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awinionska papiezy, wielka schizma na Zachodzie), Kosciól stawal sie potega nie tylko religijna, ale równiez kulturalna, ekonomiczna i polityczna, majaca ogromny wplyw na ksztaltowanie mentalnosci zbiorowej i kultury sredniowiecznej. Istotna rola przypadla ruchowi monastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z poludniowo-wschodnich obrzezy Morza Sródziemnego (Egipt, Syria, Palestyna). Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyrazna dominacja monastycyzmu iroszkockiego w V-VIII w.) zdecydowana przewage osiagneli benedyktyni, których duchowosc wywarla silny wplyw na kulture sredniowiecza; pózniej znaczne zaslugi w rozwoju kultury polozyli cystersi; w XIII w. dzielo upowszechniania zalozen wiary, nauki i kultury podjely zakony zebrzace, gl. dominikanie oraz franciszkanie.
Duchowosc sredniowiecza
Chrzescijanstwo stalo sie czynnikiem spajajacym kulture duchowa europejskiego sredniowiecza; u jej podstaw znajdowala sie powaga Pisma Swietego (Starego Testamentu i Nowego Testamentu) oraz tradycja Kosciola (m.in. patrystyka), inspirujaca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a posrednio mobilizujaca takze do badan stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo). W pierwszej fazie kultury sredniowiecza (V-XII w.) pod wplywem augustynizmu dominowalo przekonanie o potrzebie tworzenia jednej "madrosci chrzescijanskiej", w której nie odrózniano wyraznie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano sie rozstrzygac wszystko samym autorytetem biblijnym. Starozytnosc chrzescijanska i wczesne sredniowiecze bylo zdominowane przez neoplatonizm, który wystepowal gl. w 3 odmianach: 1) sformulowanej przez sw. Augustyna, przejetej potem np. przez sw. Anzelma z Canterbury; 2) odczytanej z pism Pseudo-Dionizego; 3) sformulowanej przez Boecjusza, przezywajacej rozkwit w XII w. w tzw. szkole chartryjskiej. Istotne przeksztalcenie kultury sredniowiecza zaczelo sie dokonywac w XII w., najpierw pod wplywem dyskusji nad rola rozumu i tworzonej przezen filozofii, utozsamianej z logika w rozstrzyganiu problemów wiary; pod wplywem sw. Anzelma z Canterbury precyzowal sie ksztalt scholastyki, opartej na harmonii rozumu i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim waznym czynnikiem byla poszerzona recepcja antyku (renesans XII-wieczny), w której szczególna role odegraly docierajace do Europy na przel. XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddzialujace wraz z komentarzami autorów arabskich (gl. Awicenny i Awerroesa: arabska filozofia sredniowiecza); pod wplywem arystotelizmu, przyjmowanego poczatkowo w eklektycznym zwiazku z pogladami neoplatonskimi (Wilhelm z Owernii, sw. Albert Wielki; szkola oksfordzka), sformulowano na nowo metafizyczny problem bytu (sw. Tomasz z Akwinu, tomizm). W ramach filozofii sredniowiecza uprawiano wszystkie glówne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym uwzglednieniem metafizyki - toczyl sie spór o powszechniki (uniwersalia), dyskutowano zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem róznicy istnienia (egzystencja) i istoty w bycie jednostkowym; w ramach teologii wypracowano bardziej spekulatywne podejscie do badanych prawd wiary. Od poczatku sredniowiecza ksztaltowaly sie rozmaite nurty ascetyczno-mistyczne: tradycyjna szkola benedyktynska (sw. Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II), afektywna mistyka cysterska (sw. Bernard z Clairvaux) i franciszkanska (sw. Bonawentura), symbolizm wiktorynów, spekulatywna mistyka dominikanska w odmianie realistycznej (sw. Tomasz z Akwinu) i neoplatonskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna ?devotio moderna? (Tomasz A Kempis). Zarówno opór autorów nurtu augustynskiego przed nowa orientacja metafizyczna w duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalna orientacja awerroistyczna, doprowadzily do potepien tez awerroistycznych i tomistycznych w 1277, co z kolei wywolalo zalamanie srodowisk uniwersyteckich, wyrazajace sie w slabosciach schylkowej scholastyki (ograniczenie sie do analiz formalnych), nowej orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym kryzysie kultury XIV-XV w. (m.in. rezygnacja z ujec teoretycznych na rzecz samej praktyki).
Ksiazka w sredniowieczu
Podstawowym narzedziem pracy oraz zródlem wiedzy intelektualisty w sredniowieczu byla ksiazka. Poczatkowo ksiegi spisywano gl. w klasztornych skryptoriach, z czasem tez w powstajacych w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Glówna forma sredniowiecznej ksiazki byl kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawil sie w Europie okolo polowy XII w. za posrednictwem Arabów, a rozpowszechnil sie zwl. w XIV stuleciu. Ksiazki sredniowieczne byly bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjaly. Pasy otaczajace tekst, tzw. bordiury, pokrywano motywami roslinnymi, zwierzecymi lub malymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Glównym elementem zdobniczym byly niewielkie malarskie kompozycje zw. miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawila sie tzw. ksiazka blokowa lub ksylograficzna. Wkrótce jednak nadeszla era ksiazki drukarskiej (J. Gutenberg, ok. 1440); ksiazki wydrukowane do konca XV w. nazywamy inkunabulami.
Pojecia sredniowiecza
Cecha charakterystyczna kultury sredniowiecznej byl uniwersalizm - wystepowanie w róznych rejonach Europy jednakowego sposobu pojmowania swiata i jednakowych sposobów myslenia oraz jednakowych idealów. Idea tego okresu byl teocentryzm - czyli podporzadkowanie Bogu wszelkich dziedzin zycia i dzialalnosci czlowieka. Nauka, literatura i sztuka byly przepojone pierwiastkami religijnymi i sluzyly interesom kosciola. Wsród nauk królowala scholastyka, która uznawala Biblie i dziela najdawniejszych pisarzy kosciola oraz Arystotelesa z IV w p.n.e. - za ostateczny autorytet, któremu nie wolno bylo sie sprzeciwic. Propagowano dwa idealy osobowe: rycerza doskonalego - walecznego, meznego, wiernego wladcy i kosciolowi, dbalego o czesc i honor, zadnego przygód wojennych i slawy, szlachetnego i dwornego wobec kobiet wojownika, oraz ideal ascety - czlowieka, który unika uciech i wygód ziemskiego zycia, a takze doskonali sie w cnocie poboznosci, aby zdobyc sobie po smierci szczescie wieczne.
Literatura sredniowiecza charakteryzowala sie alegoryzmem - sklonnoscia do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojec oraz daznoscia do moralizowania. W dziedzinie dramatu sredniowiecze stworzylo nowe odmiany widowisk teatralnych o charakterze religijnym i moralizatorskim. Powstal dramat liturgiczny - misteria. Posród utworów epickich wyróznic mozna trzy najwazniejsze gatunki: epike rycerska, zywotopisarstwo (hagiografia) i dziejopisarstwo (kroniki).
Zabytki jezyka polskiego
Najwazniejszymi zapisanymi polskimi wyrazami sa nazwy miejscowosci zapisane w tekstach lacinskich.
Geograf Bawarski - rekopis z IX w zawiera wiele nazw plemiennych
Dagome index - mówi o oddaniu panstwa Mieszka I pod opieke papieza, zawiera kilka polskich nazw
Kronika Thietmara - zawiera opis walk polsko - niemieckich, wymienia niektóre nazwy plemion polskich.
Pózniejsze zabytki:
Ballada gnieznienska - 1136, w tekst Lacinski wpisanych zostalo 410 polskich wyrazów (nazwy miejscowe, osobowe).
Ksiega henrykowska - mówi o dziejach klasztoru cystersów, zawiera pierwsze polskie zdanie.
Inne zabytki:
Bogurodzica, Kazania swietokrzyskie, Psalterz florianski, Psalterz pulawski, Biblia Królowej Zofii.
Poezja swiecka - od XV w: wiersz Sloty "O zachowaniu sie przy stole", "Satyra na leniwych chlopów", "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Smiercia".
Poezja religijna - "Legenda o sw. Aleksym", "Lament swietokrzyski".
Pierwsze próby opisu jezyka polskiego
XV w. - pierwsze próby prac nad slownictwem tzw. glosy i mammotrekty.
glosy - to polskie odpowiedniki trudniejszych lacinskich terminów, okreslen, sformulowan. Wpisywano na marginesy tekstów teologicznych czy kaznodziejskich.
mammotrekty - pierwsze slowniczki, na które skladaly sie glosy dotyczace danego tekstu zebrane i uporzadkowane.
Pierwszy polski traktat o ortografii stworzony ok. 1440 r przez Jakuba Parkoszowica.