TWÓRCY TRAGEDII GRECKIEJ
Tespis
Żył on w VI w. p.n.e. Był greckim aktorek i poetą z attyckiej gminy Ikaria. Jest uważany za twórcę tragedii. Miał wprowadzić pierwszego aktora (odpowiadacza), rozwijającego dialog z chórem i przewodnikiem chóru – jest to początek dramatu jako rodzaju literackiego. Wystawiał swoje dramaty na wozie, jeżdżąc po wsiach, stąd określenie "wóz Tespisa" (teatr objazdowy). Niestety, nie zachowały się autentyczne fragmenty dzieł Tespisa.
Ajschylos
Żył w latach 525-456 p.n.e. Był tragediopisarzem greckim, pochodzącym z Eleusis koło Aten. Jest uważany za twórcę tragedii klasycznej. Brał udział w wojnach perskich, w bitwie pod Maratonem (490 p.n.e.), Salaminą (480 p.n.e.) i Platejami (479 p.n.e.). W ostatnich latach życia, wskutek konfliktu z władzami Aten i oskarżenia o zdradzenie tajemnic misteriów, uszedł na Sycylię. Zmarł w Geli. Był wielokrotnym zwycięzcą zawodów dramatycznych (po raz pierwszy 484 p.n.e.). Napisał 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. W całości zachowało się 7 sztuk: "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz skowany", "Siedmiu przeciw Tebom" oraz trylogia "Oresteja" ("Agamemnon", "Ofiarnice", "Eumenidy").
Ajschylos czerpał tematy głównie z eposów Homera i tzw. poetów cyklicznych (objaśniających i uzupełniających w swoich utworach dzieła Homera). Zajmował się problematyką moralną i religijną, tajemnicą losu i postępowania człowieka, walczącego z przeznaczeniem, namiętnościami i wolą bogów. Podkreślał rolę pychy (hybris) w ludzkich nieszczęściach i odpowiedzialność za winy. Cierpienie, wynikające z klęsk życiowych, uczy wg niego umiaru w postępowaniu.
Ajschylos wprowadził do dramatu innowacje: drugiego aktora, prolog, opisy i opowiadania przedstawiające wydarzenia spoza sceny. Ograniczył rolę chóru na rzecz dialogu. Był popularny wśród współczesnych i potomnych. Znany w renesansie, największe uznanie zyskał w końcu XVIII w. i w okresie romantyzmu, kiedy, pod wpływem jego dzieła - "Prometeusza skowanego", powstało i upowszechniło się w literaturze pojęcie prometeizmu.
Sofokles
Żył w latach 497-406 p.n.e. Był tragediopisarzem greckim, jednym z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa i Eurypidesa). Brał udział w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem herosa-lekarza Amynosa).
Autor około 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: "Ajas", "Antygona", "Edyp król", "Trachinki", "Elektra", "Filoktet" oraz "Edyp w Kolonie". W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego "Tropiciele".
Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Tragedie Sofoklesa były popularne w renesansie i w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech) a do dziś grane są w teatrach.
Eurypides
Żył w latach 480-406/407 p.n.e. Był jednym z trzech wielkich tragediopisarzy greckich (obok Ajschylosa i Sofoklesa). Uczeń filozofów jońskich, głosiciel poglądów demokratycznego odłamu sofistów.
Ojciec tragedii psychologicznej i tragikomedii. Z około 90 napisanych przez niego sztuk teatralnych zachowało się 17, m.in. "Medea", "Hipolit", "Błagalnice", "Ifigenia w Taurydzie", "Elektra", "Orestes" oraz ok. 1000 fragmentów. Atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości, pod koniec życia przeniósł się z Aten na dwór króla macedońskiego Archelaosa I.
Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki - w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw. deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania), występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków.
Głosił ideę równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych. Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów do dziś.
Z KART HISTORII – GENEZA I PRZEMIANY
Tragedia jest jednym z najstarszych gatunków dramatu. Powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów związanych z kultem boga Dionizosa. Dionizos, bóstwo pierwotnie obce, tracko-frygijskie, opanował Grecję nie wcześniej niż w początkach VIII w p.n.e.. Ze swej ojczyzny przyniósł ze sobą pierwiastek nowy w religii greckiej, ale za to właściwy niektórym kulturom wschodnim: zbiorową ekstazę.
Bóg Dionizos był bogiem urodzaju, winnej latorośli. W Grecji jego pierwotna postać (orgiastyczno-ekstatyczna) pod wpływem kultury helleńskiej uległa złagodzeniu, uszlachetnieniu. W czasie święta boga Dionizosa wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce. Wyobrażali sobie towarzyszy bóstwa jako sylenów (w Attyce) – ludzkie postacie z końskimi uszami, kopytami i ogonem, bądź jako satyrów (na Peloponezie) – ludzkie postacie z koźlimi kopytami, ogonem i uszami. Przebrani wieśniacy odprawiali uroczyste obrzędy na cześć boga, połączone z tańcami i śpiewem pieśni kultowych, lirycznych związanych z bogiem Dionizosem - dytyramby. Dytyramb jest to (jak większość kultowych pieśni greckich) utwór chóralny, na co wskazuje też wzmianka Arystotelesa o "wszczynających": jedna osoba - przodownik chóru - intonuje pieśń, którą potem podchwytuje chór. Na czele chóru stał koryfeusz - przodownik chóru, intonujący pieśni. Chóry Dionizosa nazywano koźlimi stąd nazwa gatunku, wywodząca się z greckich słów: tragos (kozioł) i ode (pieśń).
Kult Dionizosa na gruncie greckim stał się głównie kultem rolniczym. Związany był bardzo silnie z ludem, popularny w szerokich warstwach chłopskich. Toteż władca Pizystrat popierał ten kult bardzo energicznie. Ustanowił nowe święto Dionizosa, Dionizje Miejskie, zwane tak w przeciwstawieniu do obchodzonych od dawien dawna we wsiach rolniczych Dionizjów Wiejskich. Nowe dionizje były nazywane także Wielkimi, gdyż przewyższały one wspaniałością inne święta boga. Odbywały się one w drugiej połowie marca, gdy wiosna w Grecji panuje już w całej pełni. Część uroczystości stanowiły zawody artystyczne: współzawodniczą między sobą chóry wykonujące dytyramby. Za twórcę, wynalazcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki. Wprowadził do chórów koźlich pierwszego aktora, prowadzącego dialog z chórem. Aktor ten mógł zmieniać maskę i kostium, występować w różnych rolach.
Kolejny etap rozwoju tragedii greckiej ma miejsce w V w p.n.e. za czasów Peryklesa (złoty wiek kultury greckiej). Ajschylos wprowadził wtedy drugiego aktora co stworzyło możliwość konfliktu między grającymi i stało się początkiem rozwoju dramaturgii. Niedługo potem Sofokles wprowadził trzeciego aktora poszerzając tym samym możliwość komponowania akcji. W tej postaci: trzech aktorów i chór, tragedia grecka pozostaje niezmieniona.
W tragedii greckiej chór początkowo odgrywa wiodącą rolę, równorzędną z rolą aktora. Uczestniczył w akcji, niekiedy relacjonował ją w formie narracyjnej, stąd utwór miał wyraźnie chóralny charakter. W omawianym gatunku obok słowa bardzo ważnym elementem był ruch sceniczny: śpiew, taniec. Od czasów Sofoklesa funkcja chóru uległa znacznym przeobrażeniom. Nie uczestniczył on już bezpośrednio w akcji, za to zaczął ją komentować, wyrażać prawdy moralne, stanowisko widzów. Na pierwszy plan wysunęli się aktorzy, ilość osób w chórze znacznie się zmniejszyła. Początkowo było pięćdziesiąt osób, jednak Sofokles ustalił tę liczbę na piętnaście.
W Grecji przeprowadzano tzw. konkursy tragiczne. Były one początkowo rozgrywane podczas Wielkich Dionizji i trwały sześć dni. Pierwszego dnia odbywały się obrzędy religijne, trzeciego konkursy w sztuce komediowej. Czwarty, piąty, szósty dzień poświęcone były tragediom. Do konkursu tragicznego (agon) zgłaszało się na ogół kilkunastu autorów, z których do konkursu wybierano trzech. Każdy z nich przedstawiał teatrologię - trzy tragedie i dramat satyrowy. Sofokles zerwał z zasadą pisania trylogii i zamknął temat w obrębie jednej tragedii. Zakwalifikowany autor otrzymywał od Choreoga chór, z którym przygotowywał tragedię. Sam był reżyserem, nauczycielem chóru i aktorem. Aktorami byli mężczyźni, którzy występowali w maskach. Początek przedstawienia zapowiadał dźwięk trąb i herold mówił: "Prowadź swój chór…". Sztuka była wystawiana tylko jeden raz w czasie święta boga Dionizosa.
ZASADY KONSTRUOWANIA UTWORÓW
Dramat klasyczny (do którego zaliczają się tragedie greckie) posiada stałe zasady konstrukcji. Oto one:
1. Pierwszą cechą dramatu klasycznego jest zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji:
- Miejsca – akcja nie mogła przenosić się z miejsca na miejsce
- Czasu – akcja nie mogła przekraczać jednej doby
- Akcji – jeden wątek połączony przyczynowo – skutkowo
2. Na scenie nie mogły występować więcej niż trzy osoby, a rozmawiały ze sobą tylko dwie.
3. Występuje chór, który komentował wydarzenia, spełniał rolę przerywnika, ponieważ nie było podziału na akty i sceny.
4. Występuje katharsis (oczyszczenie), które miało zmusić widza do zajęcia stanowiska w stosunku do bohaterów i siebie (wstrząs moralny wobec widza).
5. Bohaterowie pochodzili z rodów królewskich.
6. Akcja składała się z: ekspozycji, zawiązania akcji, rozwoju akcji, punktu kulminacyjnego, spadku napięcia i zakończenia.
Typowym przykładem dramatu klasycznego jest "Antygona" Sofoklesa. Dowodami na to są poniższe punkty.
1. Podział akcji na:
- Ekspozycję – wprowadzenie do całej akcji, treści – Antygona wyjawia Ismenie, że chce pogrzebać ciało brata
- Zawiązanie akcji – strażnik powiadamia Kreona o pogrzebaniu Polinejkesa
- Rozwój akcji – przyłapanie Antygony, rozmowa Kreona z Haimonem
- Punkt kulminacyjny – napięcie, czy Kreon przełamie się, czy nie?
- Perypetie – rozmowa Kreona z Terezjaszem
- Spadek napięcia – postanowienie o uwolnieniu Antygony
- Zakończenie – śmierć bohaterów, Antygony, Haimona, Eurydyki
2. Zasada trzech jedności:
- Czasu – akcja toczy się jednego dnia
- Miejsca – pałac zamkowy
- Akcji – jeden wątek
3. Na scenie występują najwyżej trzy osoby, rozmawiają tylko dwie.
4. Występuje chór.
5. Bohaterami jest ród królewski.
POWIĄZANIA Z TERAŹNIEJSZOŚCIĄ
Z tragedii greckich czerpią również współcześni pisarze wykorzystując wiele cech charakterystycznych dla owego gatunku, jednak część z nich jest znacznie zmieniana. Oto porównanie tragedii greckiej z jednym ze współczesnych utworów. Porównanie to przedstawione jest w oparciu o dramat romantyczny "Dziady Cz. III".
1. Zasada trzech jedności:
- Miejsca – nie jest zachowana, sceny rozgrywają się w różnych miejscach (dom senatora, Warszawa, więzienie, wieś pod Lwowem, Wilno)
- Czasu – nie jest zachowana – akcja trwa cały rok, nie jedna dobę (od Dnia Zmarłych 1823 roku do Dnia Zmarłych 1824 roku)
- Akcji – nie jest zachowana, jest kilka wątków: martyrologia polskiej młodzieży, Nowosilcow, Konrad, społeczeństwo polskie w czasie zaborów. Sceny nie są połączone przyczynowo – skutkowo, luźna kompozycja, poszczególne sceny mają swój początek i koniec
2. Na scenie występuje najwięcej trzech aktorów – zasada zerwana, na scenie występuje bohater zbiorowy. ( bal u Senatora, scena w więzieniu).
3. Nie występuje zakończenie, kompozycja otwarta, bo do ostatniej sceny można dopisać dalszy ciąg i nie ma typowego zakończenia.
4. Występowanie synkretyzmu gatunkowego, polegającego na łączeniu w jedną całość elementów dramatu. W "Dziadach" mamy arię operową w salonie warszawskim, balet, elementy komediowe – wzajemne rozweselanie się przez więźniów i scena o śnie senatora, tragedia to martyrologia polskiej młodzieży, sprawa pani Rollinson i sprawa Cichowskiego.
5. Występowanie synkretyzmu rodzajowego polegającego na tym, że do głównego rodzaju literackiego, czyli dramatu, wpleciono lirykę i epikę.
Do liryki w "Dziadach" zaliczamy Małą i Wielką Improwizację i pieśni śpiewane przez więźniów, do epiki opowiadanie Adolfa o Cichowskim, bajkę Żegoty o diable, którą opowiada w więzieniu.
6. Występowanie scen realistycznych i fantastycznych obok siebie, obydwa rodzaje są tak samo ważne, dlatego, że dopiero połączone razem tłumaczą całość (pewne elementy fantastyczne tłumaczą rzeczywistość).
7. Występowanie bohatera romantycznego – samotnego, patrioty, indywidualisty skłóconego ze światem.
Jak widać, większość zasad tworzenia dramatu jest zerwana. Jednak mimo wszystko dopatrujemy się wielu wspólnych cech, jak np. podział akcji (częściowo). Dzięki temu widzimy, jak wielki wpływ ma twórczość starożytnych autorów na tych współczesnych nam.
