Religia Starożytnej Grecji.

GRECJA

Najważniejsi bogowie

Bogowie greccy ulegali przez wieki takim samym zmianom, jak ich wyznawcy. Najpopularniejszym czynnikiem kształtującym obraz bogów była poezja epicka. Poeci wprowadzili pewien ład do ogromnej rzeszy mniejszych i większych bogów czczonych na terenie Hellady. Homer w swoich epopejach Hezjod w „Teogonii” usystematyzowali boską genealogię i przedstawili swoje wyobrażenia dotyczące powstania świata. Starożytny historyk grecki, Herodot tak oceniał ich działalność: „Hezjod i Homer stworzyli dla Greków cały system bogów i dali bogom przydomki, każdemu wyznaczyli zakres władzy i utrwalili jego postać”.
Panteon Olimpijski, czyli dwunastu najważniejszych bogów tworzyli; Zeus, Hera, Demeter, Hestia, Atena, Artemida, Afrodyta, Apollo, Posejdon, Hefajstos, Ares, Hermes. Bogowie ci mieszkali na Olimpie, Świętej górze Grecji i stamtąd rządzili światem. Choć zwycięstwo kultu olimpijskiego nad religią ludową nigdy nie było zupełne, kult ten pozostawał jakby religią oficjalną, państwową, głoszoną prze literaturę i sztukę.

AFRODYTA
Bogini miłości i piękności oraz płodności natury. W przeciwieństwie do Wenus, z którą ją identyfikowano Afrodyta nie była tylko boginią miłości fizycznej, lecz także uczuć, na których opiera się życie społeczeństwa. Znaczenie imienia bogini nie jest jasne, jednak starożytni Grecy żywili przekonanie, że zawiera ono aluzję do morskiej piany. Pogląd ten zrodził się prawdopodobnie z legendą o narodzinach Afrodyty. Tyran Kronos odciął ostrym sierpem penisa swego ojca Uranosa i wrzucił go do morza. Pływał on wśród morskiej piany, w jego wnętrzu zaś dojrzewała Afrodyta, która morze wyrzuciło następnie u brzegów Cypru w pobliżu Pafos. W rzeczywistości świątynie poświęcone bogini znajdowały się na wielu wyspach, co przemawia za ty, że kult tej azjatyckiej bogini został przeniesiony do Grecji przez żeglujących po morzach kupców.
Starożytni Grecy połączyli ją w swej mitologii z kulawym bogiem-kowalem, Hefajstosem. Afrodyta nie była jednak wierna żoną i urodziła dzieci kilku innych bogów, m.in. Dionizosa i Aresa. Gdy Hefajstos dowiedział się o związku Afrodyty z Aresem, rozwścieczony przygotował złota sieć , którą schwytał w łożu oboje kochanków. Zwołał innych bogów z Olimpu, aby ujrzeli przychwycona parę, ale spotkał się tylko z ich szyderstwami. W końcu bóg mórz Posejdon przekonał go, aby wypuścił Afrodytę i Aresa. Największą bodaj miłością afrodyty był przystojny młodzieniec Adonis, bóg wywodzący się również z Azji. Rozszarpany przez dzika na polowaniu stał się obiektem pożądania zarówno afrodyty jak i Persefony, królowej świata podziemnego. Zażarty spór obu bogiń zakończył dopiero Zeus, który rozkazał, Aby Adonis prze jedną trzecią roku przebywał z nim, a następnie po jednej trzeciej roku z Persefoną i Afrodytą. W ten sposób Grecy przyswoili sobie tradycję azjatyckiej bogini matki i jej umierającego powracającego do życia małżonka. Adonia, doroczne święto na pamiątkę śmierci Adonisa, obchodzone było na wielu obszarach wschodniego Śródziemnomorza.
By ukrócić niesforne zachowanie Afrodyty, Zeus spowodował, że zakochała się ona w Anchizesie, ojcu, ojcu Enechiasza. W rzymskiej wersji mitu Wenus bardzo mocno zaangażowała się w uczucie do Trojanina, ale zarazem przestrzegła go, by utrzymał w tajemnicy pochodzenie ich syna Eneasza. Anchizes nie posłuchał ostrzeżenia i w rezultacie został ukarany ślepotą, czy tez bezwładem kończyn. Rzymska bogini, oddając Trojan pod dowództwo Eneasza , umożliwiła wielu ucieczkę i osiedlenie się w Italii, natomiast grecka Afrodyta w istocie przyczyniła się do wybuchu wojny trojańskiej. Chcąc zapewnić sobie uznanie przez Parysa, syna trojańskiego władcy Priama, za najpiękniejszą z bogiń, Afrodyta obiecała mu za żonę najpiękniejszą kobietę na świecie. Okazała się nią Helena, żona Menelaosa, króla Sparty.

APOLLO
Syn Zeusa i Leto, bliźniaczy brat bogini łowów Artemidy, jeden z największych bogów zarówno w religii greckiej, jak i rzymskiej, opiekun wyroczni, sztuki strzelania z łuku i muzyki. Pochodzenie jego imienia jest niejasne, prawdopodobnie należy ono do tradycji indoueropejskiej.
Poprzez walkę z Pytonem, ogromnym wężem symbolizującym świat podziemny, Apollo zapewnił sobie panowanie nad słynną wyrocznią w Delfach. Pyton zrodził się z Gai, Ziemi-Matki, która prze szczelinę skalną udzielała wyroczni, przez kapłankę Pytię.

ARES
Bóg wojny, syn Zeusa i Hery, później identyfikowany z rzymskim bogiem wojennego rzemiosła, Marsem. Ares nie miał własnej żony, ale troje dzieci urodziła mu bogini miłości, Afrodyta. W walce towarzyszyły mu zawsze personifikacje Trwogi (Fobos) i Strachu (Dejmos). W greckiej mitologii Ares jest podżegaczem do aktów gwałtu, żarliwym, namiętnym kochankiem i niezbyt wiernym przyjacielem. Rzymski bóg Mars nie ma jednak nic z niestałego charakteru Aresa.

ARTEMIDA
Córka Zeusa i Leto, bliźniacza siostra Apollina. Najprawdopodobniej chodzi w tym wypadku o prastare bóstwo, które Grecy zaadoptowali jako boginię dzikiej przyrody. W jej kulcie można odnaleźć ślady ofiar z ludzi. Największą przyjemnością Artemidy była włóczęga po górskich bezdrożach w towarzystwie gromady nimf. Niełaskę ze strony bogini wywołało każde wtargnięcie w strefę jej wpływu, jak również krzywda wyrządzona jej ulubionym zwierzętom. Karą za zabicie poświęconego Artemidzie jelenia przez wodza greckich wojsk wyruszających do Troi, Agamemnona, było zatrzymanie floty w Aulidzie z powodu przeciwnych wiatrów.

ATENA
Córka Zeusa i tytanki Metydy, grecka bogini wojny, mądrości i rzemiosł. Podobnie jak Artemida zachowała dziewictwo, ale nie stroniła od ludzi; przeciwnie została opiekunką Aten. Ofiarowała miastu nieznane do tej
pory drzewo oliwne , które według przekazu po raz pierwszy wyrosło na Akropolu w miejscu jej kultu. Rywalem Ateny do Władzy nad miastem był Posejdon, który jednak dał Atenom jedynie źródełko słonej wody. Atena w
pełni dorosła, odziana w zbroję, z tarczą i włucznią, urodziła się z głowy Zeusa po tym, jak połkną on jej matkę Metydę. Przy porodzie asystował bóg-kowal Hefajstos, który rozciął toporem nabrzmiałą z bólu głowę pana niebios. Ta interwencja tłumaczy przydomek Ateny, Hefajstia, co znaczy towarzyszka Hefajstosa. Symbolem bogini była sowa, przedstawiana też na monetach ateńskich. Rzymianie identyfikowali Atenę z Minerwą, boginią mądrości i rzemiosł.
Jeden z wcześniejszych mitów opowiada o tym, jak Hefajstos usiłował siłą posiąść Atenę. By nie stracić dziewictwa, bogini w cudowny sposób stała się niewidzialna, także nasienie boga-kowala upadło na ziemią, zapładniając ją. W ten sposób został spłodzony wąż Erichtonios. Aten przekazała zamknięty koszyk trzem córkom Kekropsa, założyciela Aten, którego na ogół przedstawiano w postaci pół węża, pół człowieka. Zakazała im przy tym zaglądać do środka, ale spośród córek Kekropsa nie posłuchały zakazu i, ujrzawszy Erichtoniosa, popadły w obłęd. Mimo to bogini nadal opiekowała się Atenami. Miasto wpadło wprawdzie w ręce wroga w czasie perskiej inwazji w latach 480-479 przed Chrystusem, jednak później Ateńczycy stworzyli własne morskie imperium. W tym też czasie zbudowano Partenon na szczycie Akropolu. Grecy zawsze postrzegali Atenę jako boginię aktywnie działającą i zaangażowaną w sprawy ludzi. Pomagała ona wielu herosom, m.in. Bellerofontowi, Jazonowi, Herkulesowi i Perseuszowi. To również dzięki niej Odyseusz po długiej tułaczce powrócił na Itakę. Badaj największą pomoc okazała Atena matkobójcy Orestesowi. Nie tylko ochraniała go, lecz także zwołała ateński Areopag, który dzięki jej interwenjci wydał wyrok uniewinniający. Oznaczało to dla Orestesa kres zemsty za przelaną przez niego krew. Nawet Erynie zaakceptowały decyzję ateńskiego sądu.

DEMETER
Bogini roli i urodzajów, córka Kronosa i Rei. Podobnie jak jej rzymska odpowiedniczka, Cerera, była w szczególny sposób związana z ziarnem. Demeter miała niezwykłą moc dawania wzrostu, a nawet zmartwychwstania, znaną tylko wtajemniczonym. Ośrodkiem jej kultu było sanktuarium w Eleusis, na południe od Aten. Odbywały się tam jesienią doroczne misteria. Czciciele bogini poprzez muzykę i taniec wspominali zaginięcie i odnalezienie jej córki Persefony. Imię Demeter znaczy „Matka-Ziemia” – ziemia urodzajna, a zarazem będąca miejscem spoczynku zmarłych (których Ateńczycy zwali „ludem Demeter”).Mity opowiadają o zniknięciu Persefony. Kiedy dziewczyna była jeszcze dzieckiem, jej ojciec Zeus, nawet nie informując o tym Demeter, obiecał swemu bratu Hadesowi, że Persefona zostanie jego żoną i będzie władczynią świata podziemnego. Hades niecierpliwił się. W końcu wyszedł z podziemi i porwał Persefonę, gdy ta zbierała kwiaty na łące. W świecie podziemnym dziewczyna usychała z tęsknoty i odmawiała przyjmowania jakichkolwiek pokarmów. Jej matka zaś przestała dbać o wzrost i rozwój w przyrodzie; rośliny obumierały, zwierzęta przestały się mnożyć, a ludzie byli pewni obaw o swoją przyszłość. Ostatecznie Zeus musiał interweniować. Zdecydował, że Hades będzie musiał wypuścić Persefonę, jeśli ta nie zgodzi się z nim zostać. Jednak dziewczyna skosztowała pokarmów w krainie umarłych, co znaczyło, że Hades nie jest jej całkiem obojętny. Odtąd część roku spędzała u matki, pozostałą zaś część przebywała z mężem. Opowieść o Demeter i Persefonie z pewnością wywodzi się z zamierzchłej przeszłości. Analogie odnajdujemy w mitologiach starożytnego Wschodu, gdzie wzrost i obumieranie w przyrodzie miały ścisły związek z motywem umierającego lub znikającego i zmartwychwstającego (powracającego)
boga. W pojęciu greków Persefona jako Kor („Dziewczyna”) ucieleśniała siłę wzrostu tkwiącą wewnątrz ziarna, którego boginią była jej matka Demeter.

HEFAJSTOS
Syn Zeusa i Hery, bóg ognia i patron kowali. Jego rzymskim odpowiednikiem był Wulkan, którego kuźnia znajdowała się pod kraterem Etny na Sycylii. Kalectwo Hefajstosa miało wynikać z faktu, że Wtrącił się on w kłótnię między rodzicami. Zeus tak się rozłościł, że strącił go ze szczytu Olimpu na wulkaniczną wyspę Lemnos w północnej części Morza Egejskiego. W wyniku upadku Hefajstos okulał. Według innej wersji Hera próbowała utopić swego kulawego syna, został on jednak uratowany przez nimfy morskie, które wyniosły go na plażę. W dalszym ciągu tej opowieści Hefajstos już jako dorosły zemścił się na matce, wykonując dla niej złoty tron, który okazał się pułapką. Żaden z bogów nie potrafił uwolnić z niego Hery, poproszono więc Hefajstosa, by powrócił na Olimp. Tam pod wpływem alkoholu i perswazji swego przyjaciela Dionizosa, zgodził się otworzyć stworzoną przez siebie chytrą pułapkę i uwolnić Herę. Kult Hefajstosa prawdopodobnie wywodził się z Azji Mniejszej, gdzie początki produkcji żelaza datowane są na bardzo wczesny okres. Ośrodkami kultu były Karia i Licja w południowo-zachodniej części półwyspu. Małżeństwo Hefajstosa z Afrodytą można by również tłumaczyć związkami ze Wschodem, biorąc pod uwagę, że bogini miłości także przybyła do Grecji ze starożytnego Wschodu. Związek ten był nie mniej burzliwy niż w przypadku małżeństwa Zeusa i Hery. Pewnego razu Hefajstos zastawił pułapkę, by schwytać swą niewierną żonę, zdradzającą go z bogiem wojny Aresem. Bogowie olimpijscy naśmiewali się z Hefajstosa jako zdradzanego męża. Zmianę tej sytuacji obiecał mu dopiero Posejdon, gdy Hefajstos zgodził się uwolnić Afrodytę i Aresa.Mit o narodzinach Ateny wspomina, jak Hefajstos rozłupał toporem czaszkę Zeusa, by wypuścić z niej w pełni dorosła boginię. Wcześniej Zeus połknął matkę Ateny, Metydę, gdy dowiedział się, że nosi ona w swym łonie potężne bóstwo, które mogłoby zagrozić jego władzy. Hefajstos zakochał się w Atenie, został jednak przez nią odtrącony, a z jego nasienia, które spadło na ziemię, zrodził się wąż Erichtonios.

HERA
Znaczy „Pani”. Niewątpliwie chodzi tu o tytuł potężnej bogini matki, której kult Grecy przyjęli od dawnych mieszkańców Argos, jednego z najważniejszych ośrodków Peloponezu. W greckiej mitologii była córką Kronosa i Rei. Jej ciągłe małżeńskie kłótnie z Zeusem pokazują jednak, że włączenie Hery do panteonu greckich bogów nie było bynajmniej sprawą prostą. Zazdrosna i kłótliwa, wielokrotnie sprowadzała klęski na bogów, herosów i zwykłych śmiertelnikówzapamiętale prześladując kochanki Zeusa i ich potomstwo. Przykładem może być Herakles, którego Zeus spłodził z myślą o jego pomocyw przyszłej walce z Gigantami. Już jako niemowlę został zaatakowany przez dwa węże, wysłane przez Herę, które miały go uśmiercić w kołysce, ale mały heros zdołał je
udusić. W późniejszym okresie Hera zsyłała na niego ataki szału.Szereg mitów opowiada o zalotach Zeusa do Hery. Wedle jednego z nich bóg przybrał postać kukułki i w czasie ulewnego deszczu ukrył się w szatach bogini. Następnie powrócił do swej normalnej postaci i obiecał poślubić Herę. Ze związku Heryz Zeusem zrodzili się bóg wojny Ares, Ejletynia, bogini opiekująca się rodzącymi kobietami i Hebe, podczas czyni bogów na Olimpie. Także bóg-kowal Hefajstos miał być według jednej wersji synem tej pary, w innejjednak był jedynie synem Hery. Szczególnym kultem Otaczano Herę na Krecie i Samos, gdzie wielką świątynię bogini mieli jakoby wznieść Arganauci.

HERMES
Posłaniec bogów, syn Zeusa i Mai. Uwielbiał psoty i figle. W czasie wojny trojańskiej to właśnie Hermes potrafił wykraść przedmioty, których w inny sposób nie można było zdobyć. Z nim nimfa Tetyda przekonała swego syna Achillesa, aby zaprzestał bezczeszczenia zwłok Hektora, bogowie rozważali wysłanie Hermesa w celu wykradzenia ciała Trojanina. Hermes najłatwiej spośród wszystkich bogów potrafił przekraczać granicę między światem żywych i umarłych. Grecy wierzyli bowiem, że odprowadza on dusze zmarłych do podziemnego królestwa Hadesa. Ta funkcja tłumaczy też późniejszą identyfikację germańskiego boga Odyna z Merkurym, który był rzymskim odpowiednikiem Hermesa. Odyn był bogiem wojny i zwycięstwa oraz poległych w walce wojowników. Hermesa zazwyczaj przedstawiano jako młodzieńca w kapeluszu z szerokim rondem i w skrzydlatych sandałach na nogach. W ręce trzymał laskę herolda oplecioną dwoma wężami. W starożytnej Grecji laska ta zapewniała posłańcom nietykalność, nawet w czasie wojny. Wielką miłością Hermesa była bogini Afrodyta. Dwaj synowie, których przypisuje się tej parze, wyróżniali się cechami płciowymi. Hermafroditos był pierwszą istotą dwupłciową zaś przypominający karła Priap cechował się wyjątkowych rozmiarów członkiem. Podobnie jak w przypadku Hermafroditosa, kult Priapa wywodził się z Azji Mniejszej, tym razem z obszarów położonych dalej na północy, w rejonie Lampsakos nad Morzem czarnym.

POSEJDON
Syn Kronosa i Rei, bóg mórz, odpowiednik rzymskiego
Neptuna. Był w sposób szczególny związany z końmi i
bykami. Po obaleniu Kronosa jego trzej synowie podzielili świat między siebie: Zeus wziął niebo, Hades –świat
podziemny, Posejdon - morze, natomiast nad ziemią
sprawowali władzę we trzech. Wszyscy zgadzali się, że
Zeus jest najważniejszym bogiem, chociaż Posejdon
wielokrotnie podkreślał swą niezależność. Raz nawet
związał Zeusa korzystając z pomocy jego małżonki Hery i córki Ateny. Posejdon władał burzliwym morzem zapewne z tego powodu uważano go za boga gniewnego i nieobliczalnego. Z jego gniewem łączono trzęsienia ziemi,
Hades zaś wielokrotnie wyrażał obawy, że pod wpływem
wstrząsów, które Posejdon powodował na ziemi, może się
zawalić sklepienie podziemnego świata. W ikonografii
Posejdon przemierza morskie głębiny na rydwanie
ciągnionym przez złote koniki morskie. W rękach trzyma
potężny trójząb, którym mógł podnosić wściekłe fale, jak
w nagłych sztormach na Morzu Egejskim. Jego żoną była
nimfa morska Amfitryta, której imię może budzić skojarzenie z morskim potworem Trytonem. To straszne
przedgreckie monstrum zmieniło się u Greków wpółrybią
postać z orszaku Posejdona. Imię Trytona nosi jedno z dzieci Posejdona Amfitryty. Władca mórz miał też jednak wiele innych dzieci z różnymi partnerkami. Miał nawet stosunek miłosny z Gorgoną Meduzą, czym sprawił wielką przykrość Atenie. Z odciętej głowy Meduzy wyskoczył skrzydlaty koń Pegaz, niewątpliwie ulubieniec Posejdona. Kult boga mórz był powszechny wśród Greków, chociaż morska potęga, jaką były Ateny, nie zawsze pozostawała z nim w dobrych stosunkach. Ponieważ Ateńczycy wybrali Atenę na opiekunkę swego miasta, Posejdon zesłał potop na całą okolicę i dopiero Zeus zdołał doprowadzić do porozumienia. Świątynia Ateny znajdowała się na Akropolu, w Atenach, podczas gdy sanktuarium Posejdona zlokalizowano w eksponowanym miejscu – na górującym majestatycznie przylądku Sunion, wychodzącym daleko w Morze Egejskie.Inną morską potęgą, która obraziła Posejdona, była Kreta. W odpowiedzi na skierowana do władcy mórz prośbę króla Minosa o znak z fal wyłonił się biały byk. Obyczaj kulturowy nakazywał Minosowi złożenie zwierzęcia w ofierze, jednak król nie uczynił tego i w rezultacie jego żona Pazyfae została kochanką byka. Z tego dziwnego związku zrodził się Minotaur, człowiek o głowie byka, zabity przez ateńskiego herosa Tezeusza.

ZEUS
Najwyższe bóstwa w greckiej mitologii, syn Kronosa i Rei. Rzymianie identyfikowali go z Jowiszem, wszechmocnym bogiem nieba. Despotyczny Kronos połykał kolejno wszystkich starszych braci i siostry Zeusa w momencie ich narodzin. Zeus jednak uniknął podobnego losu, gdyż jego
matka Rea zamiast jego podała Kronosowi kamień zawinięty z powijaki. Zeus dorastał w ukryciu na Krecie. Gdy osiągnął wiek męski, jego przeznaczeniem było obalenie władzy ojca. Mądra Metyda, córka Okeanosa
i pierwsza miłość Zeusa, poradziła mu użycie mikstury, która spowoduje,że Kronos zwymiotuje wszystkie wcześniej połknięte dzieci. Po obaleniu Kronosa Zeus podzielił świat między siebie i swoich dwóch braci, Hadesa i Posejdona.
Sam wybrał władzę nad niebem, Hades objął świat podziemny, Posejdon zaś morze. Ziemię i górę Olimp, siedzibę bogów, uznano za wspólne terytorium.
Hades był tu jednak rzadkim gościem, gdyż wolał przebywać w swym królestwie wśród duchów zmarłych. Wpływ Zeusa wyczuwalny był wszędzie i we wszystkim,
chociaż nawet on nie miał kontroli nad przeznaczeniem. Jedynie pilnował aby bieg spraw był zgodny z wyrokami losu. Zeus sprawował władzę nad wiatrami i chmurami, deszczem, piorunami i błyskawicami. Uderzając w swą egidę, wywoływał burze i nawałnice, mógł jednak również uspokajać siły przyrody i przywracać pogodne niebo. Jako pan godzin sprawował kontrolę nad zmianami pór roku.
Liczne kochanki Zeusa, zarówno spośród bogiń, jak i kobiet śmiertelnych, zajmują ważne miejsce w mitologii. Jest wysoce prawdopodobne, że owe historie miłosne odzwierciedlają synkretyzm różnych tradycji religijnych; w tym procesie Zeus przejmuje atrybuty innych bóstw i zyskuje kontrolę nad wszystkimi ważnymi wydarzeniami. Trwały antagonizm między Zeusem, a jego małżonką Herą, która niewątpliwie była pradawną przedgrecką boginią-matką, w mitach często przeradzała się w podstawowy konflikt. Hera była do tego stopnia zazdrosna, że większość czasu poświęcała prześladowaniu kochanek Zeusa i ich dzieci. Raz Zeus tak bardzo rozgniewał się na Herę za jej okrucieństwo w stosunku do Heraklesa, największego a jego synów zrodzonego z kobiety śmiertelnej, że zawiesił swą żonę za przeguby rąk, obciążając jej kostki ciężarkami.

Rola kapłanów

Kapłani byli związani z sanktuarium , lecz nie byli zobowiązani do przestrzegania ustalonych dogmatów, z drugiej strony nie istniało przeciwstawnie laicy – kapłani. Ojciec rodziny składający ofiary bóstwom domowym był w pewnym sensie kapłanem. Kandydat na kapłana nie musiał posiadać szczególnych uzdatnień lub spełniać specjalnych warunków, wystarczyło, że nie był ułomny i był obywatelem miasta. Kapłan musiał starannie dobierać swoje ubrania i pożywienie, nie mogli odwiedzać prywatnych osób, by uniknąć wszelkiej skazy i brudu. Kapłani pełnili rozliczne funkcje:
 liturgiczne – składanie ofiar i odmawianie modlitw; zwierzęta ofiarne spożywane były przez ogół wiernych.
 administracyjne – zarządzanie darami należącymi do bóstwa; gdy sanktuarium należało do państwa, pozostawali pod kontrolą specjalnych komisji chyba, że ich funkcja była zakupiona lub sanktuarium należało do rodziny.
 diakońskie – utrzymywanie w dobrym stanie posągów bóstwa i sanktuarium. Pomagali im hieroludowie i różni urzędnicy. Ci ostatni zatrudniani byli w ważnych świątyniach, a ich liczba mogła być znaczna: neokoraj lub zakoraj asystowali kapłanom przy ceremoniach kultowych i dbali o dekorację i czystości świątyni. Funkcja kapłanów dawała cenne korzyści, przede wszystkim honorowe.

Wygląd świątyń

Greckie świątynie w starożytnej Grecji budowle kultowe, których typ ustalił się w
VII-VI w.p.n.e. Były one budowane na planie megaronu: naos (cella)z przedsionkiem (pronaos), później z opistodomos, wznoszone w trzystopniowej podbudowie (krepidoma). Od VII w. Otoczone kolumnadą ) peristoza, dźwigającą belkowanie i dwuspadowy dach, tworzący trójkątne przyczółki między nimi i belkowaniem. W zależności od układu peristazy różnią się:
 świątynie z auatmi,
 prostylos,
 amfiprotylos,
 peripteros,
 pseudipteros,
 dipteros,
 pseudipteros,
 monopteros.