Powstania śląskie - przyczyny, przebieg, skutki

Wiadome nam jest, że Rzeczpospolita przeżyła trzy powstania śląskie. Odbyły się one w latach 1919- 1921. Były to zatem zbrojne wystąpienia polskiego ludu przeciw Niemcom, którzy panowali na Górnym Śląsku. Celem tego było przyłączenie tych ziem do naszego państwa.

W 1919 roku miało miejsce podpisanie traktatu wersalskiego. Odtąd wedle tego traktatu to plebiscyt ludności miał zadecydować, do kogo Górny Śląsk będzie należał- do Polski czy Niemiec. Mimo iż teoretycznie ludność Polska stanowiła większość na ziemi śląskiej, to bardzo obawiano się głosowania. Istniały domysły, że to Niemcy mają o wiele większą przewagę ekonomiczną i cieszą się znaczącym poparciem Kościoła katolickiego, który z kolei mógł liczyć na wsparcie policji. Dlatego też jedną z przyczyn wybuchu pierwszego powstania była obawa o wynik głosowania. Ponadto do przyczyn wystąpienia zbrojnego możemy również zaliczyć liczne represje i terror, jaki wobec nas stosowali Niemcy. Według historyków istnieje jeszcze więcej przyczyn powstania. Jedną z nich może być klęska powstania oleskiego, w którym to próbowano zniszczyć łączność telefoniczną Niemców i spowodować wybuch dwóch mostów kolejowych. Następną mógł być również strajk sierpniowy górników i hutników, którzy chcieli wymusić podwyżkę płac, usunąć masowe zwolnienia, nie dopuszczać do pracy niemieckich członków oraz odwołać stan oblężenia. 15 sierpnia niemiecki wywiad zaaresztował w Pawłowicach przywódców Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska z J. Grzegorzkiem na czele. Kolejną przyczyną wybuchu była masakra górników z kopalni "Mysłowice", dokonanej przez jednostki Grenzschutzu w dniu 16 sierpnia. Górnicy domagali się zaległych wypłat. Wtargnęli oni do kopalni, jednak oddział niemiecki wymierzył przeciw nim broń, w wyniku czego zginęło 10 osób. Dzień po tym wydarzeniu mieszkańcy śląskich miast zaatakowali posterunki Grenschutzu, tj. niemieckiej straży granicznej. 15 sierpnia niemiecki wywiad zaaresztował w Pawłowicach przywódców Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska z J. Grzegorzkiem na czele. Pierwsze powstanie śląskie miało miejsce 18 sierpnia 1919 roku. Ale już 17 sierpnia wyruszyła pierwsza grupa powstańców z obozu w Piotrowicach pod dowództwem I. Iksala. Zdobyto wówczas Gołkowice. Ppor. Stanisław Krzyżowski i jego oddziały z północnej części Górnego Śląska z powiatu pszczyńskiego także podjęły działania tego samego dnia. Pierwszym opanowanym miastem były Tychy. Pod Paprocanami zdobyto działo, broń ręczną oraz wzięto jeńców do niewoli. Oddziały z powiatu rybnickiego wyruszyły w dniu 18 sierpnia. J. Wyglenda i M. Witczak wraz z ludźmi, którymi dowodzili, sukces odnieśli pod Godowem. J. Zajera i jego powstańcy opanowali Piekary i Radzionków. Nie zdobyto jednak Wodzisławia. Oprócz tego oddziały odniosły porażkę między Ligotą a Gotartowicami. W dniu 19 sierpnia odbywały się walki w Mysłowicach. Dzięki A. Zgrzebniokowi powstały nowe oddziały wojska. W miastach takich jak Sosnowiec, Oświęcim czy Jaworzno organizowano obozy dla uchodźców. Kolejnego dnia dalej toczyły się walki w Mysłowicach, w wyniku których utracono Dąbrówkę Małą, Janów i Nikiszowiec. Toczono również walki o Szopienice. Wznowiono także akcje zbrojne na południu powiatu rybnickiego. Dni 21 i 23 sierpnia okazały się sukcesem dla powstańców, gdyż opanowano w końcu część Mysłowic. Dzięki temu mieli ułatwione wejście na teren polskiej ziemi. 24 sierpnia A. Zgrzebniok rozkazał zaprzestać walk. 26 sierpnia Podkomisariat NRL w Sosnowcu w porozumieniu z Dowództwem Głównym POW uznał powstanie za zakończone. Przyczyną tego był brak otrzymania pomocy ze strony państwa polskiego, brak szans na zdobycie większej ilości amunicji oraz ściąganie przez niemieckich wojskowych posiłków.

Można przyznać, że pierwsze powstanie śląskie nie do końca zakończyło się klęską. Powstańcy udowodnili, że stać ich na siłę i odwagę, by stanąć do walki o swoje prawa. Jednak znalazło się 9 tys. osób, które z obawy przed zemstą, uciekło. Skutkiem tego powstania były krwawe represje wobec powstańców. Jesienią 1919 roku odbyły się w Berlinie rozmowy polsko-niemieckie dotyczące uregulowania sytuacji na Górnym Śląsku. W tych rozmowach brał udział Wojciech Korfanty. W wyniku tego ustalono amnestię dla powstańców śląskich, którzy mogli wrócić w swoje rodzinne strony. Dla uchodźców stworzono obozy przejściowe. Sukcesem okazały się wybory do rad gmin i miast. Polakom przypadło wówczas 60% głosów. Kolejnym skutkiem było wysłanie misji międzynarodowej, czyli przedstawicieli i wojsk francuskich, angielskich oraz włoskich na tereny Górnego Śląska, gdyż do Europy Zachodniej dotarły wieści o problemach Górnego Śląska.
Po zakończeniu pierwszego powstania Polska Organizacja Wojskowa przechodziła kryzys. Rok 1920 był dla Górnego Śląska równie ważny i bojowy. Sytuacja Górnego Śląska pogarszała się, a w byłych powstańcach narastał niepokój i chęć do dalszej walki. Do przyczyn wybuchu drugiego powstania śląskiego zaliczamy narastający terror Niemców wobec Polaków zamieszkałych na terenie Górnego Śląska. Objawiało się to przez stosowanie kar pieniężnych, więzienia, zmuszania do ucieczki poza granice kraju. W dniu 25 kwietnia 1920 r. doszło w Bytomiu, Wodzisławiu, Zabrzu i wielu innych miastach do wieców protestacyjnych ludności śląskiej przeciwko terroru niemieckiego. Doszło do ataku niemieckich bojówek na polskie pochody, które świętowały wówczas obchody Konstytucji 3-go Maja. Niemcy nieustannie rozwijali propagandę. Ludność polska zaczęła się coraz głośniej domagać zlikwidowania SIPO. Uczniowie szkół na Górnym Śląsku chcieli równouprawnienia dla języka polskiego w placówkach edukacyjnych. Na przełomie 27 i 28 maja Polski Komisariat Plebiscytowy został zaatakowany przez niemieckie bojówki. Skutkiem tego było zdemolowanie lokali powiatowych. Dzień 17 sierpnia był równie napięty, co poprzednie. Armia Czerwona wypuściła fałszywą informację do prasy o rzekomym zdobyciu Warszawy. Bojówki niemieckie dokonały wówczas ataku na siedzibę pułkownika Blancharda. W wyniku walk śmierć poniósł jeden z polskich lekarzy oraz całkowicie zdemolowano siedzibę polskiego komitetu plebiscytowego w Katowicach.

Drugie powstanie śląskie trwało od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920 roku. Miało na celu usunięcie z obszaru plebiscytowego niemieckich organów bezpieczeństwa. Ponadto chciano utworzyć mieszaną policję, złożoną z członków polskich i niemieckich. Miała być ona oparta na zasadzie parytetu.

Walki zostały zapoczątkowane przez oddział szopienicki Stanka. Wojciech Korfanty wezwał lud do walki. Polski Komitet Plebiscytowy ogłosił strajk generalny. Na czele powstania stanął ponownie Zgrzebniok. Nakazano rozpoczęcie działań bojowych w 5 okręgach wojskowych. Rozkaz rozpoczęcia powstania otrzymało wiele powiatów, w tym bytomski, gliwicki, tarnogórski, czy rybnicki. W dniach 20 i 22 sierpnia 1920 roku oddziały polskie opanowały Mikołów, Murcki i Hołdunów. Opór niemiecki złamano dopiero 23 sierpnia, po gwałtownym ataku, w którym uczestniczyła m.in. kompania Marcina Watoły. Powstańcy opanowali również Mysłowice, w której to toczyły się walki w I powstaniu. Zmusili tym samym tamtejszą załogę SIPO do kapitulacji, zajęto również Nowy Bytom, Chorzów, Siemianowice i Bogucice i hutę. Zacięte boje toczyły się w Wełnowcu, Józefowcu i Dębinie. Powstańcy pod dowództwem J. Wyglendy i Witczaków, opanowali teren Pszów – Wodzisław Śląski – Godów. Walki toczyły się głównie na terenach wiejskich, gdyż w większych miastach stacjonowały wojska alianckie. Warto dodać, że rząd polski nie mógł wspomóc powstania, ponieważ wówczas odpierano ofensywę bolszewicką spod Warszawy. Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku nakazała rozwiązać niemiecki organ bezpieczeństwa- Sicherheitpolizei. Działania bojowe zostały zakończone na rozkaz Korfantego 25 sierpnia.

II powstanie śląskie zakończyło się militarną przegraną. Skutkiem tego powstania była jednak widoczna poprawa sytuacji Polaków. Zamiast SIPO powstała APO (Abstimmumgpolizei)- policja polsko- niemiecka, policja plebiscytowa. Zwiększyło to znacznie działalność organizacji polskich na terenach Górnego Śląska. Wprowadzono dwujęzyczność w szkołach oraz urzędach, gdzie dotychczas obowiązywał jedynie język niemiecki. Sukcesem okazał się również fakt nauczania w języku polskim. Ponadto Polacy uzyskali prawo do ukarania wojska antypolskiego. Nakazano rozwiązać Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska oraz zakończyć strajk. Co więcej- przy każdym kontrolerze powiatowym, ustanowiono doradcę polskiego. Jego zadaniem była obrona interesów polskich mieszkańców.

Wybuch III powstania nastąpił rok później. W roku 1921 sytuacja na Górnym Śląsku zaostrzała się ponownie. Planowano je już przed plebiscytem. Zbliżał się termin plebiscytu, a to z kolei przyczyniło się do ataków na Polaków. Plebiscyt odbył się w dniu 21 marca. Odbywał się on w atmosferze stosowanego przez Niemcy terroru. Górny Śląsk decyzją większości głosów miał odtąd być własnością Niemiec. Udział w tym miała Anglia i Włochy, ponieważ to te państwa miały w planach aby całość ziem Górnego Śląska stała się własnością naszych zachodnich sąsiadów. Do Polaków mogły należeć jedynie tereny rolnicze. Warto dodać, że Niemcy także miały plan, gdyby głosowanie poszło nie po ich myśli. Ponadto przyczyną wybuchu mógł być fakt, iż ludność Górnego Śląska uporczywie dążyła do zjednoczenia się z niepodległym państwem polskim. Przez te przyczyny po raz trzeci Korfanty wydał nakaz do walki zbrojnej, aby móc walczyć w imię swoich praw do ziemi.
Drugiego maja odbył się strajk generalny większości zakładów pracy. Z 2 na 3 maja nastąpił wybuch III powstania zbrojnego. Rząd Polski stanowczo się sprzeciwiał tej decyzji, jednak mimo to została ona całkowicie zignorowana. Polska Organizacja Wojskowa stała się głównym inicjatorem walk. Oddział powstańczy pod dowództwem por. Tadeusza Puszczyńskiego-Wawelberga wysadził w powietrze mosty kolejowe na Odrze . Było to działanie w ramach akcji "Mosty". Zniszczono most kolejowy Stradunią, Osłobogą, Małą Panwią, czy Odrą, most pod Kędzierzynem Opolem czy Górażdżem. Skutkiem tego było przerwanie połączenia kolejowego z Niemcami. Większość obszaru plebiscytowego została zajęta przez śląskich powstańców. Front i wojska powstańcze zostały podzielone na cztery grupy: Północ, Środek, Wschód i Południe. Dowódcami byli kpt. Alojzy Nowak, mjr Kwak-Krzewiński, kpt. Karol Grzesik, ppłk Bronisław Sikorski. W III powstaniu śląskim udział brali nie tylko miejscowi Ślązacy, ale również studenci wrocławskiego Uniwersytetu i Wyższej Szkoły Technicznej. Największa bitwa odbyła się w dniach 21-26 maja w rejonie Góry Św. Anny. Niemcy odpowiedzieli atakiem na powstańczy 8 pułk Rataja. Polacy utracili Kamień, Dąbrówkę, Obrowicę, Oleszki czy Zakrzowę oraz Wygodę. Dnia 26 maja toczono walki w Poznowicach, Krośnicy, Izbicka, Odmicach, Kalinowicach, Czarnocinie, czy Łąkach Kozielskich oraz Wielmorzowicach. Niedaleko Wodzisławia śląskiego walki toczone były przez grupę Południe. Wkrótce ogłoszono zawieszenie broni. Dlatego też 5 lipca III powstanie śląskie zostało zakończone.

Skutkiem III powstania zbrojnego stało się wydanie decyzji przez Ligę Narodów mówiącą o innym podziale Górnego Śląska, które było bardziej korzystne dla naszej strony. Decyzja ta została zaakceptowana z dniem 20 października 1921 roku przez Radę Ambasadorów. Polska otrzymała tereny Śląska powiększone o 1/3 terytorium, o który toczono spór. Mieliśmy zatem w posiadaniu powiaty królewsko- hucki, katowicki, tarnogórski, lubliniecki, rybnicki, pszczyński oraz świętochłowicki. Mogliśmy cieszyć się posiadaniem połowy hutnictwa oraz większej części kopalń węgla. Oficjalnie stały się one naszą własnością w roku 1922. Dzięki temu nasza sytuacja gospodarcza i ekonomiczna uległa znacznej poprawie.

Podsumowując, powstania śląskie to ważny etap w procesie odbudowy naszego państwa po I wojnie światowej. Główną siłę zbrojną stanowiła Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska. Powstania śląskie miały na celu odebranie ziem Górnego Śląska Niemcom, aby przyłączyć je do polskiego państwa. Polacy wykazali się niezwykłymi umiejętnościami do walki oraz planowania strategii wobec wroga. Zarówno Polacy jak i Niemcy nie lekceważyli powagi sytuacji. Mimo, iż pierwsze i drugie powstanie zakończyło się naszą klęską, powstańcy nie poddali się i wykazali inicjatywę do walki o własne dobro. Z roku na rok polskie oddziały stawały się silniejsze, mądrzejsze i lepiej wyposażone. Poprzednie powstania pozwoliły na poprawę popełnionych błędów w przeszłości. Dzięki zaparciu, osiągnęliśmy wspólny sukces- otrzymaliśmy to, o co walczyliśmy od samego początku. Tym samym nasz kraj zyskał na znaczeniu w tle Europy. W ciężkich, krwawych walkach poległo około półtora tysiąca powstańców.